venerdì 23 maggio 2014

Sos giogos de pitzinnia

 SECONDA PARTE

Creo chi siat  su giogu pius antigu de su mundu; lu faghimis in dogni istajone e  non netzessitaiat de nudda.
Cando fumis in pagos, giogaimis in pagos, cando fumis in meda giogaimis in meda.
Pro comintzare, faghimis sa “conta”  Su chi resustaiat, si cavaccaiat sa cara cun su bratzu pijadu e appoggiaiat sa conca  a su muru.
Sas brigas comintzaiant luego ca sa regula fut chi, chie paraiat, deviat serrare sos ojos pro non bidere a cal’ala andaiant sos chi si deviant remunire, ma nisciunu la rispettaiat, antzis; pius de una olta deviat torrare a contare dai printzipiu, pro sa protestas, de sos ateros.
Daghi torraiat sa paghe, contaiat lentu, a bogh’asta fintz’a trintunu  e  intantu sos ateros  curriant a si cuare.
Sempre a bog’asta naraiat “No conto pius pro nisciunu” e comintzaiat a chiscare.
Fut diffitzile acciappare a tottu ca nos ippramminaimis peri su logu: chie si remuniat addaisegus de sas contonadas, chie in calchi domo, chie addaisegus de su muraglione o affacca a cuventu.
Su chi fut chischende, comente nde idiat calicunu, non lu deviat tennere, ma torraiat currende a su erettu in ue aiat contadu e, tocchende su muru narait “Salvi” e i su lumene de su chi aiat iscobestu.
Si resessiat a faghere “Salvi” a tottu sos giogadores, toccaiat a contare a su primu chi aiat acciappadu.
Ma podiat sutzedere puru chi, mancari aeret fattu “Salvi” aggiummai a tottu, si s’ustimu, resessiat a arrivare primmu ‘e issu a toccare su muru, faghiat “Salvi tutti” e liberaiat tottu sos ateros giogadores.

Unu giogu chi non passaiat mai ‘e moda fut a brincare cun sa fune. Si podiat giogare a sa sola cun d’unu cannaitu non pius longu de unu metro e mesu. Cun sas manos aggantzaimis sa fune a un’ala e a s’atera, nos che la ettaimis addaisegus e poi la faghimis girare addainanti e la brincaimis e sighimis girende sempre pius lestras fintz’ a cando su cannaitu s’attroppogliaiat in sos pes.
Ma su divertimentu fut a giogare in medas: tando impreaimis unu cànnau russu e longu chi bi cheriat podda e fortza a lu faghere moliare; deo aia una fune russa filada dai nonnu.
Nos ponimis in d’unu logu in paris: duas, (sas pius boltas fumis feminas) aggantzaiant su cànnau una a un’ala e una a s’atera e comintzaiant a lu moliare. Intraimis a brincare a una a una chentza  frimmare mai sa fune, ca devimis asciare sos pes  tott’umpare
Sas chi giughiant su cannau a disa  de cantilena, naraiant”Olio, petrolio, sale, aceto”
A sa peraula –aceto- acchippiant moliende a tottu coddu.
Binchiat s’ultima chi restaiat, ca, manu manu chi calicuna non resessiat a brincare a tempus e frimmaiat sa fune, nd’essiat dai su giogu.
Nadu goi, paret unu giogu anneosu, invece  nos leaimis gustu meda:  tottu su sero  giogaimis e i sa notte drommimis chentza ninnidu.

Non b’aiat pitzinnu masciu chi non giughiat in busciacca sa morrocula cun sa cosdijola, ma sas feminas puru l’aimis, mancari giogaimis in modu divesciu.
Las faghiant sos mastros de ascia, ma b’aiat calicunu chi si l’ischiat faghere a sa sola; si nd’agattaiant de ogni manera: mannas, minores, in colore de linna o pintadas a ruju o a birde.
Comintzende dai su giau, imboligaimis bene tirada e in modo perfettu sa cosdijola,  trattenimis s’ustimu bicculu tra su poddighittu e su poddighe de s’aneddu poi, cun d’unu colpu siccu, a tottu coddu, lantaimis sa morrocula chi giraiat ………che una morrocula.
Su gustu fut a nde la “pesare” fattendela pigare a su prammu de sa manu in ue sighiat a moliare. Su giogu de sas feminas si frimmaiat in cue, nos accuntentaimis de las bidere ballende.
Sos mascios  invece,  ch’arriviant fintzamente a ponnere su lumene a sas morroculas issoro, nd’aiant pius de una e osganitzaiant tantos giogos.
Unu fut custu: faghiant su “toccu”e, su chi resustaiat ustimu, poniat sa morrocula in mesu de unu ciscu fatt’in terra cun d’unu gingiri.
Su primu giogadore, lantaiat sa sua cun totta sa fortza, in modu ch’aerat duradu meda moliende, nde l’accogliat a su prammu de sa manu e poi che l’addobbaiat contra ‘e sa chi fut intro pro che la ogare dai su ciscu. Si bi resessiat, torraiant dai prinzipiu, si nono sighiant sos ateros pitzinnos unu fatt’a s’ateru.
 E tottu custu in mesu a risos, boghes, ibirridos e tifu accanidu, ma puru ippintas e peraulaccias.

Su loddorinu        
Comente nos lu procuraimis non mi l’ammento, ma, chie pius mannu, chie pius minore, tottu l’aimis: fut unu chisciu de ferru forsi de calchi cuba, de casdarellu o de calch’istegnal’etzu, ch’ispinghimis cun d’unu bicculu de filu ferru chi finiat cun d’un’uncinadura.
Lu faghimis loddurare in pigada, in falada, erettu , in gir’in giru, pianu, currende chentza lu faghere mai ruere a terra. Podimis giogare a sa sola o in gruppu.

Bastaiat una tatza ‘e abba in ue sovimis un’iscatta de sabone e unu bicculu de canna, pro nos divertire dai manzanu a sero fattende bubullones. Nos che pigaimis a su muraglione de cuventu, nos ponimis tott’a fianc’a pare, a chie los faghiat pius mannos. Duraiant un’iscuta ebbia, ma, massimu si bi fut su sole, riflettiant milli colores e funt ciascos e risos de allegria e de felizidade chi pienaiant su coro e i sas carrelas.

Ma su giogu chi sas feminas faghimis de pius, fut “a sas mamas”. Già acciappaimis sempre calchi pitzinnu volenterosu chi faghiat sa parte de su maridu, ma s’isfadaiat luego.
Pro giogare bi cheriant sas poppias, ma non si nd’agattaiant. A narrer sa veridade, deo già  l’aia una bella meda, ch’aberiat e serraiat sos ojos, cun sos pilos biondos, sa cara, sas manos e i sos pes de castone pressadu e unu estireddu de linu biaittu recramadu; mi l’aiat regalada babbu cando aia giompidu un annu, ma la tenimis setzida subra su mobile de sa radio che unu subrammobile. Non m’ammento si m’aiant brivadu de la leare, ma non la cunsideraia unu giocattulu.
Tando, nos las faghimis de istratzos. Bi cheriat fantasia meda e ojos de pitzinnas innotzentes, pro idere una poppia in d’unu fattuzu. Ma non fut importante ca su gustu nos lu leaimis istrocchende sos arrejonamentos e i sos trabaglios de mamas nostras. Faghimis finta de lis dare a mandigare , de lis cambiare sos manteddos, de las ponnere a drommire, de las brigare pro las curriggire, de las battijare……..
Ma sos preparativos duraiant pius de su giogu: pro faghere sas poppias nos devimis buscare sos istratzos e, non sempre fut fatzile comente si podet pensare, ca in tzertas domos manc’istratzos b’aiat.
Printzipiaimis dai sa conca: ammorotulaimis un istratzittu minore chi cavaccaimis cun d’un istratzu pius mannu, lu ligaimis cun d’unu cordonitu e gai funt fattos sa conca e i su tuju. Non b’aiat bisonzu de fagher’ ancas e bratzos. Calchi osta nos aggiuaiant sas mamas  o sas onnamannas e tando nos bessiant pius bellas.
Lis pintaimis sos ojos, su nare e i sa ucca cun d’unu bicculu de carvone e, si resessimis a buscare avansos de lana, lis faghimis puru sos pilos.
Manu manu  chi nos naschiant fradigheddos o sorrigheddas no aimis pius bisonzu de sas poppias de istratzu, ca devimis dare tentu a issos e i sa poppia fut in carre e ossos

giovedì 1 maggio 2014

Sos giogos de pitzinnia


Sos giogos de pitzinnia
Dai pagu, nebodes mios cun sos cumpagnos, ant fattu una gara “de morrocula”e si sunt divestidos meda, tando deo m’apo leadu s’appentu de lis narrere comente giogaimis sos onnomannos, ca nois puru semus istados pitzinnos.
Mancu su pius fantasiosu de sos paggittos chi sunt creschidos cun megus in carrela de cuventu, creo apat potidu sonniare, cantu in sessant’annos, su progressu at offridu a sos pitzinnos de su duamiza : como ant tottu, cando fui minore deo, nudda.
Ma sa ‘oza de giogare est sempre sa matessi in dogni parte ‘e  mundu e in dogni tempus.
No aimis sa televisione chi addrummentat sa fantasia, comente a sos paggittos de como ch’ischint impreare solu sos poddighes pro cambiare sos canales e non su cherveddu e i sas manos pro si faghere sos giocattulos ( no nd’ant bisonzu ca los acciappant a furriadura già prontos e i sos mannos lis amus imparadu ebbia a comporare e furriare).
E poi,  non vivimis isserrados intro ‘e domo comente issos .
In carrela non b’aiat perunu perigulu (solu su manzanu e i su sero, cando andaiat e torraiat dai Thatari, idimis sa SCIA passende in s’istradone) e tando ch’istaimis sempre fora cun sos pitzinnos de affacca: apo proadu a los contare e, solu in carrela mia, fumis una barantina. Si podet narrere chi totta sa idda fut sa nostra e, mancari sas mamas  nos lassaiant andare a ue cherimis, non nos alluntanaimis meda  dai su ighinadu.
In s’ierru, su manzanu lu passaimis in iscola e poi ustadu, cando non pioiat, frittu o non frittu, istaimis in carrela e in sas vacantzias aimis totta die pro istare umpare: sa villeggiatura non s’usaiat e i sas dies de istiu funt longas.
Tzertos giogos los faghimis pius de tottu in s’istiu, ateros pius de tottu in s’ierru, tzertos funt de mascios, ateros de feminas, ma chentza probremas, giogaimis tott’umpare. In cheja e in iscola fumis ischirriados in mascios e feminas, ma in carrela, no bi casculaimis.
Non b’at mancu bisonzu de lu narrere chi in mia de tantos non mancaiat mai calchi isconzajogos chi non rispettaiat sas regulas e chi ajummai sempre che la finimis in briga, cando non nos atzuffaimis puru: sas feminas nos tiraimis sos pilos e i sos mascios s’iscudiant a pedra.

Giogaimis a dinari, a buttones e a gingiris, pagu a dinari ca nd’aimis pagu, pius a buttones, ca nd’aimis a busciaccas pienas, massimu de culatzos (gai giamaimis sos buttones de sas divisas de sos sosdados, e, sigomente nde fumis bessende dai sa gherra fut fatzile a nde buscare meda, mancari aliant su mesu de sos ateros) e gingiris (bicculos de piattos segados) puru nde podimis procurare.
In dogni carrela b’aiat caschi trettu chi nos pariat pius adattu ( su zippu naraimis) e sempre in cue nos ponimis. Non b’aiat limite a su numeru de sos giogadores, ma non superaimis mai sos battoro o chimbe e, aggiummai sempre, fumis feminas.
Sa primma, tiraiat contra su muru su inari o su buttone o su gingiri chischende de che lu lantare su pius luntanu chi podiat..
Sa ‘e duas, fut già unu pagu favoressida, chiscaiat de che lantare su sou affacca a su primmu. Non fut fatzile, ca si deviat valutare ‘ene sa distantzia e regulare sa fortza de dare a su coppu cun su bratzu. S’ultima chi ettaiat fut sa pius favoressida de tottu.
Sa regula fut custa: s’inchiat cando isterrende su prammu de sa manu, cun su poddighe mannu e i su ‘e s’aneddu, si podiant cavaccare sos duos buttones; s’invece, s’arriviat accalaizu a los toccare, fut “ungia”e s’aiat dirittu a un ateru tiru.
Sas cundierras comintzaiant cando b’arrivimis e non b’arrivimis a toccare ambos buttones; e cantas tiradas de poddighes nos daimis, miraculu non nos los isconzaimis.
Sa mastra mia, chi fut sa mastra Pischedda e viviat in s’asiliu in carrela ‘e cuventu, non cheriat chi sas iscolanas suas aerent giogadu a buttones ; su motivu non l’isco, ma fut gai.
In iscola cun megus b’aiat duas sorres Grascia e Magghia. Una die sa mastra (chi fossi su sero primu l’aiat bida dai su bascone gioghende a buttones) interrogat sa manna, chi no aiat fattu mancu sos compitos. Preguntat sa minore, chi li ruffianat comente aiat passadu su tempus sa sorre, invece de istudiare.
Sa mastra tando li narat de nde ogare a pizu tottu sos buttones, tantu l’ischiat chi los giughimis sempre fattu, prontas a giogare in calesisiat logu nos esseremus agattadas.
Grascia però giurat chi no nd’aiat manc’unu. Tando Magghia asciat sa coedda de sa sorre chi, in d’una busciacca ‘e sutta, giughiat, deo naro pius de chentu buttones chi sa mastra li faghet ponnere subra sa cattedra poi arrabbiada, li dat una passada de isculivittas chi si las at ammentare cantu campat, assumancu pro sa isgonza ch’at proadu addainanti de tottu nois.
Dai sa die, nisciunu at pius giogadu a buttones in carrela mia, ma nos ch’andaimis addaisegus de sa contonada.
  
Como in sos asilios, in sas iscolas, in sos giardinos bi sunt “gli scivoli” de ogn’astaria, adattos a s’edade, de plastica colorada chi sunt una bellesa, pro su divestimentu  de sos pitzinnos chi non s’istraccant mai, ma tando nos arrangiaimis comente podimis dadu chi fintzas a noi piaghiat a ischigliare.
Su piatzale addainanti de sa caserma de sos carabineris  e de sa pretura a fiancu a cuventu, fut ed est ancora pius in altu de s’istradone, assumancu unu metro e mesu. Bi creschiat s’eva pius alta de nois, e ch’istaimis sempre inie a mandigare panimpanedda, a giogare a remunire e a fagher sa gherra cun sas pedras a cua de mamas nostras. Pro nde falare a pianu de s’istradone, nos aimis fattu unu passatzu in sa terra nuda. Nos ponimis in altu a culimpipiri e nd’ischigliaimis. Torraimis a pigare e a ischigliare unu fatt’e s’ateru fintzas a nos istraccare. Sas chi giughimis sas mudandas, fumis sas pius fortunadas, a su massimu nos toccaiat unu anzu ca nos las istratzaimis; ite sutzediat  a sas chi no nde giughiant, bo lu lasso immaginare.

Sas pedras de olu
Massimu in s’istiu, setzidas in s’azanella, giogaimis a “sas pedras de olu”.
Tottu las aimis: funt chimbe pedras de riu, lijas lijas de sa mannaria de una mendula.
Las bettaimis in terra, nde leaimis una, la lantaimis in altu e la devimis tennere a daboi però de nd’aere accostu, primu a un’a una, poi a duas a duas, poi tres e una e a s’ultimu battoro tott’umpare, sas ateras pedras dai terra.
Su gustu fut  a resessire a faghere totta sa filera chentz’isbagliare.
Fut unu giogu de abilidade e i sas feminas fumis pius lestras ca, ettende sa pedras in terra, cando nde las devimis accoglire a una a una, chiscaiamis de las ippramminare  meda, cando nde las devimis accoglire  a duas a duas faghimis in modu ch’esserant restadas accoppiadas, cando nde las devimis accoglire tres e una, resessimis a nd’ettare tres affacca e una pius a dibanda, cando nde las devimis accoglire tottas battoro, fut fazile, ca las bettaimis ammuntonadas.
S’isbagliaimis, torraimis dai prentzipiu fintzas a resessire a faghere tottu sos passazos giustos.

Mi bastant pagos euros pro comporare sacchitos de cristallas pro nebodeddos mios, ma cando fui minore non fut fatzile mancu a las acciappare in sa buttega de tia Maria Frantzisca, a parte puru chi no aimis dinari, ma, comente pro ogni cosa, acciappaimis su remediu.
In su Montiju fut tott’avinu: nde leaimis a cantos mannos e lu trabagliaimis in sas pedras de s’iscalinada de cuventu.
Rupiaimis a chie podiat rupiare de pius e, subra su rupiu attappaimis forte s’avinu girendelu a dogn’ala fintz ‘a cando diventaiat modde modde e si podiat trabagliare.
Sas feminas aimis pius fantasia; cun s’avinu faghimis de tottu: poppias, cicchereddas, vasittos e puru sas laddaras. Sos mascios solu ballas. Las faghiant tundas tundas e lijas lijas girendelas e rupiendelas in mesu ‘e sos prammos de sas manos e poi las poniant a asciuttare in su sole. Aiant unu difettu però chi si las zembaiasti forte calchi osta s’ippaccaiant.
Fut  unu  de sos giogos chi  sos mascios faghiant a reu,  bi pesdiant seros intreos e si nde sueraiant.
Pare gai, ma pensendebei  ene, bi cheriat una grande abilidade, impignu, attensione e inteligentzia: primmu de faghere pastire sa laddara, deviant istudiare sas mossas de faghere pro impeigare  sos ateros.
Lis serviat un’ogiada pronta umpare a sa “manualità”narant como, ca deviant essere prezisos cando addobbaiant sa balla pro regulare s’arruncada e i sa fortza de imprimere. Gasichè   custu fut unu giogu chi los impignaiat meda e tra issos non regnaiat de tzertu sa paghe. Cando giogaiat unu paggittu ch’istaiat in carrela manna, unu pagu tirriosu chi non baliaiat de perdere, pastiat sa pula, ca sos mascios funt lestros a impreare sas manos.
Non tottu tiraiant sas laddaras in sa matessi manera: bi fut chie poniat sa man’in terra,  cun su poddighe ‘e mesu tratteniat su poddighe mannu affacca a su coppadore e daghi lu mollaiat, cun su coppu chi leaiat, sa balla pastiat che…….una balla.
Bi funt sos ch’invece tratteniant, cun su poddighe mannu, su ‘e duos poddighes ch’iscattaiat che una molla lantendeche luntanu sa balla.
E ancora bi funt sos chi, ficchidos, inghiriaiant su poddighe mannu cun su ‘e duos poddighes, in su toffittu chi bi resustaiat, poniant sa laddara, pigiaiant s’anca, subra su enuju appoggiaiant sa manu  e faghiant iscattare su poddighe mannu cun fortza. 
M’ammento chi faghiant duos giogos a”pola” e a “triangulu” naraiant:
pro giogare a “pola” faghiant unu toffu in su terrinu, poi si poniant tottu a sa matessi distantzia e, a turnu lantaiant sa laddara chischende de che la fagher’intrare primu  in su toffu, pro podere sighire a giogare e si nde leare  sas laddaras chi zembaiant;
pro giogare a”triangulu” invece, sempre in d’unu trettu in paris, faghiant cun d’unu roccu o una pedra a punta, unu triangulu  e in sos lados ogni giogadore b’assempiaiat duas o tres laddaras, e, a unos duos metros, una linia in ue affilaiant sos coppadores  (su coppadore fut una laddara pius manna de sas ateras). Unu fattu ‘e s’ateru, sos pitzinnos tiraiant, su coppadore issoro, pro chiscare e cuppire sas laddaras: ognunu si nde leaiat sas  chi resessiat a nde ogare dai su triangulu e, dagh’intro, non bi nde restaiat manc’una, sa pastida fut finida e torraiant a comintzare. Calchi osta faghiant custu giogu: unu si poniat ficchidu e, in mesu de pes sa laddara de un’ateru, istringhiat sa sua, tra su poddighe mannu e i su ‘e duos, a s’astaria de pettorras, leaiat sa mira e che la lassaiat ruere subra sa chi fut in terra: si la zembaiat, si nde la leaiat.
Giogaiant oras e, daghi tzessaiant, calicunu, chi si ch’andaiat annuzadu, bi fut sempre.