martedì 24 settembre 2013

Su triguindia


Incunzaimis fintzas su triguindia chi ettaimis sempre in su cunzadu de Piscialoru.
A santuaini si comintzaiat a preparare su terrinu, si tzappaiat e si concimaiat cun sun ledamine de su caddu.
A bennalzu si torraiat a laurare e tra mastu e abrile si semenaiat. Cun sa tzappa, a sa distantzia de unos tres prammos, si faghiant sos toffos e , intro, s’ominne bi ettaiat tres o battoro ranos a una profundidade de duos o tres poddighes.
Comente essiant sas piantinas, si nde tiraiant sas pius feas, si lassaiant sas pius fostes e cun sa tzappa s’assaccarraiant sas raighinas.
Sas piantinas creschiant, si faghiant sempre pius astas,  s’ippuntaiant e sighiat un’atera passada de tzappa.
Ippettaimis sempre chi nonnu, esserat torradu dai campagna, ca nos battiat su triguindia cun sos ranos teneros teneros, ancora biancos.
Mama, l’isfozaiat e lu poniat a arrustire in sa braja de su furreddu: de cantu nos piaghiat nos brigaimis ca nde cherimis sempre de pius. Custu puru, non poto faghere a mancu de lu narrere, est unu de sos sabores antigos pius bonos, de sa pitzinnia.
Daghi fut giompidu, in sos primmos de austu si nde oddiat. Si nde attiat a domo in sos saccos e che los ibboidaimis in sa terratza manna.
Su primmu trabagliu fut a l’isfozare. Sa foza si poniat a dibanda ca serviat pro sos animales e, paste, nos la pediant pro si faghere sos saccones (sas tremattas).
Sas pitzinnas nde tiraimis sos “pilos » e los impreaimis pro sas poppias.
Lassaimis calchi die su triguindia isterridu in terratza, pro siccare ene in su sole. Ogni tantu lu giraimis e fut unu divertimentu pro me e i sas pitzinnas de affacca, ca a s’iscutza ch’intraimis in mesu a lu ostulare gioghende e riende. Comente  daiat bosta  su sole, lu cavaccaimis cun sos lentolos de trigu pro s’umidu.
Su trabagliu pius longu,  fut però a l’isgranare tott’a manu, aggiummai a ranu ranu. Non solu nois de familia ma calchi ighina e i sas cumpagneddas de affacca, nos setzimis inghiriadas a nonnu, chi leaiat su triguindia, l’appoggiaiat a unu banchittu chi si poniat addainanti e poi , cun d’unu punzone, passaiat tra  battoro o chimbe filas de sos ranos e gai nos fatzilitaiat su trabagliu. A un’a unu, nos lu porriat e cun su poddighe mannu, nd’istaccaimis sos ranos dai su cau. Mancu su cau si che furriaiat ca serviat pro atzendere su fogu e i sos pitzinnos mascios si nde leaiant a cantu podiant pro giogare: los accoppiaiant a duos a duos cun su giuale chi si faghiant cun d’unu bicculu de linna e faghiant finta chi funt sos boes.
Daghi fut tott’isgranadu, su ranu puru s’isterriat a assoliare e daghi fut siccu ene, che lu pigaimis a sos orrios in s’isostre.
Si masghinaiat che i su trigu, e dai sa farina faghimis sa pulenta e i su pane triguindia e, cando, in s’ierru lu mandigaimis untinadu in su lasdu e in sa sastitza, no nde linghimis sos poddighes.
Paste nd’impreaimis comente ‘e proenda  pro su caddu e i s’iscastu lu ettaimis a sas puddas. 



lunedì 2 settembre 2013

S’ incunza

A triulas incunzaimis su trigu chi nonnu etteiat in d’unu bicculu de terrinu chi aimis in s’istrada de Romana, affacca a sa funtana de Piscialoru e, chi dai sa funtana leaiat su lumene. Fut unu cunzadu mannitu e i su trigu chi nde ogaimis, bastaiat pro sa provvista  de tottu s’annu pro sa familia e s’in pius che lu giughimis a s’ammassu.
Primmu de  semenare, si trabagliaiat su terrinu; tando non s’agattaiant sos attretzos de como, ma s’impreaiant sa tzappa, sa tzappitta e i s’aradu tiradu dai sos boes o su caddu: nois aimis su caddu.In su mese de austu si tzappaiat, s’ippedrighinaiat. Nonnu accumpagnaiat sos omines a sa zoronada e issu puru trabagliaiat, ma chie detzidiat tottu fut Filippa: cando comintzare a tzappare, sos omines de mandare e fut issa a los pagare. Poi si concimaiat: in s’istalla aimis sempre su ledamine de su caddu e nos serviat appuntu pro sa campagna.
Tra Santuaini e Sant’Andria si semenaiat, e pro detzidere sa die, s’abbaidaiat sa luna. Pro ogni trabagliu, sos campagnolos ossevaiant sa luna, sas istellas, sos bentos e dai cal’ala pigaiant sas nues.
Sa die chi semenaimis, totta sa familia fut impignada: fintza nois minores andaimis a bidere. Addainanti s’aradu tiradu dai su caddu e i s’omine cun fortza ippinghiat in basciu pro chi su ‘entale ch’ esserat intradu a fundu in sa terra, a faghere sos suscos, addaisegus s’omine cun sa bestula in sa pala manca, piena de trigu;  leaiat unu punzu de semene e lu etteiat a paliatzu, e, fattu ancora, sos omines cun sa tzappa lu cavaccaiant de terra.
Poi s’ipettaiant sas abbas e, si, in s’ierru faghiat  nie, isperaimis in d’una annada ona.
A mastu sas piantinas creschiant meda e i sas ippigas comintzaiant a s’ingrussare. Fut ora de tzappittare: s’impreaiant sas tzappittas pius minores e istrintas de sa tzappa, pro nde ogare sas evas malas e cavacare sas raighinas.
In abrile s’ipettaiat torra s’abba e a Pasca si giughiat a sa campagna sa pramma beneita.
A lampadas su trigu fut in colore ‘e oro e i sas ispigas si pigiaiant pro su pesu.
Cando nonnu andaiat a Piscialoru, battiat sempre casch’ispiga e nois pitzinnos mandigaimis e nos piaghiat su trigu isde. Capitaiat calch’ annada mala  e nonnu seriu, cando torraiat dai su cunzadu, nos  mustraiat  su ranu tottu fumu.
S’incomintzaiat a messare a fine ‘e lampadas: cussu trabagliu fut unu de sos pius fadigosos de sa campagna. M’ammento sos omines  pienos de piubere e suore nieddu. Si nde ogaiant sa camigia e, sutta sa cicìa, si poniant unu mancaloru mannu pro si cavaccare su attile ca su sole ippaccaiat sas pedras.
Comintzaiant a fatta ‘e die cun sa messadoza ben’affilada: cun sa manu manca, istringhiant una manada de trigu e cun sa dresta segaiant sutta. Cun sette o otto  manadas faghiant unu mannugiu  e lu ligaiant cun sa pianta ‘e su trigu matessi, e poi manu manu los ammuntonaiant affacca a sa giaga, prontos a los garrigare in su carrittone, pro che los giughere a s’arzola.
S’arzola de Runaghedu fut  sa pius affacca a domo ( in chimbe minutos, a pe’ che fumis in ie) .
Pro triulare, sos omines assentaiant in tundu sos mannugios isostos de su trigu fattende unu ciscu lasgu meda e in mesu si ch’intraiat un’omine  cun su caddu, ligadu a una fune, longa cantu sa distantzia dai su centru a su giru de sos mannugios. Cun su foette truvaiat su caddu, chi currende, passende e ripassende, cattigaiat sas ispigas e i sos omines cun sos treutos bostulende dai sutta a subra. E nd’essiat su ranu dai s’ipiga.
Manu manu chi su trabagliu andaiat addainanti, sos omines, cun su treutu,  ammuntonaiant, a un’ala sa paza  e, cun su trazu, e i sas palas de linna, a un’ater’ala . ammuntonaiant su trigu. Pro ischirriare  su trigu dai sa pula, si paliaiat  contr’a bentu: su ranu pius pesosu falaiat derettu, invece, sa pula lebia ispinta dai su entu, che ruiat pius  luntanu.
A mesudie, tottu, in calch’oru de umbra, ca su sole fut sempre padronu, si pasaiant e mandigaiant; mama preparaiat e ch’imbiaiat a s’arzola su lavamanu de  sos maccarrones casdos casdos, su pane e i su casu.
Isoviant  su caddu, li daint a biere e i  sa proenda.
Si pienaiant sos saccos e si comintzaiat a che carrare su trigu a domo, cun su caddu e i s'aineddu de tiu Antoni Micheli.
Si s’ncunza fut istada ona, custu trabagliu podiat durare fintzas tres dies e, a denotte calch’omine che drommiat inie pro tentare s’alzola.
Ma non fut ancora finida: primmu de che lu pigare cun sas corvulas a s’isostre, lu medimis  cun su mes’istarellu a rasu. Deo puru aggiuaia. Filippa mi pienaiat una corvuledda,  mi l’aggiuaiat e deo che la pigaia in d’una iscala ‘e linna.
In d’unu de sos isostres, bei funt sos orrios fattos dai nonnu cun sa canna ‘e su Riu de Camedda. Solu su fittu de su trigu pro tottu s’annu, sa cantidade istabilida dai sa legge, a segunda de cantas pessones fumis, che  podimis rebigiare in sos orrios. Su chi faghimis in pius, fumis obbrigados a che lu giughere s’ammassu.
A i custu puntu, su trabagliu de s’incunza fut  cumpridu.