venerdì 31 ottobre 2014

Disterrados





Sa fortuna l’aiat agiuada: fut resessida, cun cussu sacheddu de dinaros, a pagare su biazu pro issa e i sas tres criaduras, in su cascione de unu càmiu etzu in ue funt pigadas puru una deghina de persones chirchende iscampu comente  a issa, totu istèrridos tra sos sacos pienos de mercantzia di ogni ipessia e calidade, e a passare gai sa frontiera.
Cantu tempus fut passadu non l’ischiat: sos fizos, duas pitzinnas de undighi e degh’annos e i su minoreddu de tres, ogni tantu pianghiant ca aiant fàmine e fritu e issa non resessiat pius a los fagher istare mudos e chietos
Aiat fatu unu suspiru longu cando duos in bestimenta de soldados  aiant dadu un’ojada istraca apoi de ch’ àere fatu isparire in busciaca, a sa remunida, s’imbologu chi lis aiat porridu s’osciaferro.
Zùlia s’aiat giogadu  su totu pes totu.
Non si fut cherfida aunire a sos àteros disterrados chi funt partidos adenote in d’unu batellu ca aiat ischidu chi, comente arriviant a  sos cunfines, pro lis furare su ghi giughiant, ispozaiant sos pròfugos e los iscudiant, fintzas sos pitzinnos, a ue lis bessiat.
Dai cando si fut iscadenadu s’odiu e i sa furia contr’a sos italianos cunsiderados peus de sos tedescos inimigos de Tito, sa vida non fut pius vida ma un’inferru.
Arriviant fintzas ai cussa biddighedda in ue viviat cun su maridu e i sa sogra, sas notiscias de cundierras, de bombardamentos in sa tzitade de Zara, de omines chi  los bochiant betendechelos ligados a crastos mannos chi che los trazaiant a fundu, in sas ispacaduras de su terrinu: mastros, preìderos, impiegados, negusciantes, totu a reu los funt bochende, pro non narrere de su chi faghiant a sas feminas.
Dai sa die chi su maridu che l’aiant leadu sos titinos, s’ùnicu oriolu sou, fut de sarvare sos fizos de cale si siat manera. Non l’importaiat de lassare sa domo e totu su chi bei fut; non bi la faghiant pius a vivere remunidos che  i sos sòrighes timende ogni sisia de bentu, pessighidos de ogni manera, mancu in italianu podiant pius faeddare, né andare a cheja: s’ùrtimu Nadale fut istada una die peus de sas àteras.
Fut resessida, a sa cua, a faeddare cun d’unu preìderu e l’ait cunfidadu s’idea de si ch’andare, tando issu l’aiat iscritu una litera e l’aiat cunsizada de si nde servire cando si li fut presentada  sa netzessidade.
Su càmiu fut arrividu a sos intòrinos de Udine: nd’aiat isbarriadu persones e sacos e fut isparidu in d’unu sinnu.
Zùlia, leat sos fizos a manu tenta e, cun sos àteros, s’aviat a una cheja ca funt sos preìderos , a comintzare dai sos pìscamos, a dare s’assistèntzia a totu sos disisperados in chirca de iscampu.
Una monza aiat accumpagnadu, cun sos àteros a  Zùlia e i sos fizos a unu “Centro di raccolta” in d’unu istabilimentu chi fut istadu de su Fàsciu. L’acollocant in d’unu camerone cun àteras fèminas cun pitzinnos de dogni edade e zente de dogni manera, unu pagu ammassados, a calaizu si podiat passare tra  una branda e i s’àtera.
B’aiat unu cumitadu chi assistiat sos disterrados e ordinzaiat sa vida chi non fut fatzile.
Probremas bi nd’aiant medas a comintzare dai su manzanu ca b’aiat solu bàtoro cessos, ma assumancu ogni die podiant mandigare calchi cosa: unu piatu de minestrone e duas fitas de murtadella los consolaiant.
A note podiant drommire chentza timòria e si calicunu ruiat malàidu bi fut su dutore. Sa domìniga podiant andare a Missa, sos pitzinnos podiant giogare in d’unu piatzale mannu chi b’aiat e i sos pius mannitos los mandaiant a iscola.
Lis daiant puru unu sussìdiu, pro su restu si deviant arrangiare a cont’issoro.
Cussa non fut una sistemazione definitiva e ischiant chi deviant lassare su logu a àteros disterrados chi funt lassende sa Jugoslavia a trumas tentende de si salvare.
Sa zente de inie, non los bidiat tantu de bon’oju e cando los intopaiant non lis mustraiant cara bona, anzis, ognibolta chi arriviat su trenu gàrrigu de ateros disterrados, unu pagu de zentòria,  si riuniat in s’istazione, pro non nde los lassare falare.
Zùlia resessit a intrare a trabagliare in d’una frabbica de armas.
Sas duas fizas, Maria e Danica, bi las acollocant in d’unu collègiu de monzas e i su minoreddu, Goran, in d’un’istitutu pro mascitos.
Zùlia ogni domìniga, andaiat a los bisitare e lis giughiat calchi licaldadoria.
Pro Pasca de Abrile bi los aiant dados a domo e tot’umpare aiant passadu una die cuntentos, ma, propriu cando pariat  chi sas cosas si funt aconzende, una domìniga chi Zùlia fut andada a bisitare a Goran e a li giughere sas caramellas de amenta chi li piaghiant meda, una monza chi no aiat  bidu mai, chentza garbu perunu,li narat chi su pitzinnu non bi fut, ca si che l’aiat leadu sa famìlia chi  si nde l’aiat leadu a fizu de anima addainanti de sa lege.
“ E ite cheret nàrrere? A chie azis dadu a fizu meu?”
abbòghinat aganzende sa monza a coddos e istratzonèndela.
Su disisperu l’aiat dadu s’atza de chircare ajudu, de s’ingramesciare a totu, de chircare sa giustiscia, de andare a dresta e a manca. Si fut ammentada de sa litera chi l’aiat iscritu su preìderu, l’aiat mustrada a su retore de cheja e issu puru s’aiat dadu cuidadu, ma non b’aiat apidu nudda de fàghere, totu su chi aiat tentadu non fut servidu pro torrare a abbratzare su fizigheddu e timet de l’àere pèrdidu pro sempre.
Ma Zùlia, una fèmina forte e dezisa, chi pro sos fizos si fut sempre sacrificada chentza si lamentare mai,non resessit a baliare un’ofesa pius manna de ogni suportazione, non si  resinnat. Sighit tzerrimosa a lu chircare in totue: ogni die bona o mala, fritu o caldu torraiat addainanti de s’istitutu, non ischiat mancu issa proite, ma cun s’ispera de nde ogare filuga.
Ma propriu incue sa malasorte chi l’aiat sempre pessighida , la fut ispetende: una màchina si la ponet suta.
Sas duas sorres Maria e Danica, restadas solas, sighint a vivere in su collègiu.
Las aiant mandadas a iscola fintzas a sa cuinta e poi aiant imparadu a cosire e a recramare.
Sos primos annos apustis de sa gherra funt istados pienos de peleas, ma pianu pianu sa zente s’aiat dadu cuidadu pro si mezorare.
Maria e Danica duas bonas traperas, resessint a piatzare una butega de traperi in d’una domo chi aiant leadu in afitu.
Trabagliende  a de die e adenote s’aiant fatu fitianos medas tantu chi aiant leadu  unu ischente e serviant sas mezus personas.
Funt apreziadas e cuntentas de totu, ma non si funt mai ismentigadas de su fradigheddu.
Ogni tantu, massimu in sas dies nòdidas, lu fentomaiant, aiant una gana manna de ischire in ue fut, comente istaiat, si s’ammentaiat de issas e lis mancaiat meda.
Istaiant sempre meledende e lastimende su frade e i sa mama chi fut morta cun cussu  rajolu malu.
Maria e Danica si funt sistemadas  bene e no aiant bisonzu de nudda,ma non funt assaniadas fintzas a cando a cuncòrdia de pare, dezidint de chircare a Goran pensende puru a sa mama chi de tzertu non si nde fut istada.
Torrant tando a s’istitutu e comintzant unu caminu longu chi finitcun d’unu abratzu de lagrimas e de consolu.


( “Disterrados” menzione nel Cuncursu de Poesia e Prosa Sarda “Elighes ‘ uttiosos ' )

sabato 4 ottobre 2014

Sos giogos de ptzinnia


Quarta Parte
S’arcu
Sa canna fut su materiale chi aimis a diposissione, a cantu nde cherimis, e, cun sa fantasia e i sas manos de sos pitzinnos, fut sa canna chi diventaiat, da unu mament’a s’ateru, unu giocattulu chentz’ispesa.
Una canna ispaccada, frisca ca cugiaiat, unu bicculu de trunèu o una funitta, una cannitta pius fine chi faghiat de fritza, e fumis armados, prontos pro sas gherras.

A perunu masciu mancaiat su tiralastigu, ma puru calchi femina si lu faghiat.
Da unu rattu de avure, primu buscaimis sa foschidda,l’iscotzaimis cun nd’un’usteddu, l’allijaimis bene e calchi osta la coloraimis.
Preparaimis su pedrigale: fut unu bicculu ovale de pedde etza, e bi faghimis duas istampas una a un’ala e una a s’atera, in ue ch’intraimis sas cambas ( sas cambas funt duas istriscias de camera d’aria de calchi bricichetta etza) e  las ligaimis ben’istrintas cun filu de ipoletta. S’ater’ala de sas cambas la ligaimis a sos bratzos de sa foschidda, e i su tiralastigu fut prontu a impreare.
Si teniat sa foschidda  cun sa manu dresta, cun sa manu manca tiraimis pius chi podimis sas cambas: daghi leaimis sa mira, mollaimis su pedrigale in ue, dai  primu. aimis postu sa pedrighedda chi pastiat che una fusilada e non sempre pro occhire calchi puzoneddu innotzente o calchi tiligherta pagu lestra a fuire, ma puru pro centrare sos bidros de sos bascones de sas iscolas. Su bellu fut chi non s’acciappaiat mai su cupevole.

Devimis essere assumancu in tres.
Una, cun d’una manu s’aggantzaiat su bulzu e cun s’atera su bulzu de sa cumpagna chi faghiat su matessi e  gasighì resustaiat comente  su fundu de una cadreedda.
Sa ‘e tres si bi setziat subra inghiriende cun sos bratzos su tuju de sas primas duas chi la passitzaiant  cantende un’andira.
A unu tzertu puntu, sas duas chi la giughiant, de bottu distaccaiant sas manos pro nde la faghere ruere a terra.
Custu giogu boltas medas, fut motivu de briga. Bi fut sempre calch’imbeleschida chi protestaiat “Su trattu meu fut pius cutzu de su tou” “No est beru faulaza” “ Faulaza ses tue” “Toccat a mie si no non bi giogo pius” e poi passaimis a sas manos  antzis a sos pilos.

Sa banzigallella
Calchi osta resessimis, no isco comente, a nos procurare unu taulone de fraigamuru. L’appoggiaimis subra unu murigheddu basciu o subra unu puntellu in modu ch’esserat restadu in ecuilibriu.
In  su taulone, si setziant a s’imperrione,  tottu sos pitzinnos  chi b’istaiant, in numeru che pare, a un’ala e a s’atera.
Sos chi funt setzidos a un’ala, fattende fortza cun sos pes daiant sa prim’ippinta e si comintzaiat a zanzigare allegros fintz’a cando non nos istraccaimis.

Pro su pius a faghere custu giogu, fumis feminas, sos mascios s’isfadaiant luego, e non bi cheriat ateru, si non che chimbe o ses pitzinnas.
Faghimis unu giru tundu, ma primmu sa conta, e nos ponimis unu pagu distanziadas.
Sa chi paraiat si poniat in mesu e inghiriaiat a sa sola, poi si frimmaiat addainanti a una e li pediat:
“A mi lu prestas su sedattu?
“No, l’apo prestadu a….”
E nde fentomaiat una.
Tando, sempre sa chi fut parende, andaiat addainanti ‘e cussa e li dimandaiat  sa matessi cosa:
“A mi lu prestas su sedattu?”
Custa che l’imbiaiat a un’atera e i cuss’atera a un’atera ancora a cantu la podiant faghere girare  propiu che unu sedattu.
Addaghi una de sas giogadoras li ripondiat:
“Lea, ti lu do deo su sedattu”
su jogu torraiat a comintzare e in mesu si poniat sa chi aiat tzedidu  su sedattu.
Calicuna lamentosa, chi s’annutzaiat  bi fut sempre e si ch’essiat dai su giogu:
 “Sempre sas matessi leades, a mie non mi toccat mai, deo mi ch’ando “

Bastaiant chimbe giogadores; non nos serviat nudda, solu unu gingiri o unu bicculu de griju pro mascare in terra unu cuadratu mannu e i sa oza de giogare, ma cussa non mancaiat mai.
Battoro, si poniant in sos angulos, bene signalados, chi funt sas contonadas, e, in mesu, su ‘e chimbe chi deviat chiscare de occupare unu de sos angulos intantu chi sos ateros battoro currende, s’iscambiaiant su postu.
Si bi resessiat, a parare toccaiat a chie fut restadu chentza contonada.
Sa concluida fut sempre fatta de ispintas e imboladas.

Duas nos ponimis a ischin’a pare e intritzaimis pari pari sos bratzos a s’astaria  de sos cuidos.
Sa chi comintzaiat, si pigiaiat unu pagu addainanti e, fattende  fortza, nd’asciaiat s’atera dai terra e poi la torraiat a falare. Toccaiat a sa ‘e duas a faghere su matessi e si sighiat gai zanzighende.
Custu giogu, assumanc’a mie, non mi piaghiat meda.

?

Un’ateru giogu lestru lestru chentza nudda, solu pagos giogadores, aggiummai sempre feminas, in fila.
Duas si poniant a car’a pare e ambosduas intritzaiant sos poddighes de sas manos issoro, cun sos poddighes de sas manos de s’atera.
Illongaiant e asciaiant sos bratzos a disa de ponte.
Poi, a sa cua, si daiant su lumene de unu fiore, pro narrere una “viola “ e i s’atera “rosa”
Sas ateras in fila, passaiant sutta currende. S’ustima restaiat impresonada ca la tratteniant falende sos bratzos.
Tando li preguntaiant “Ite cheres rosa o viola?”
Cussa seberaiat e si poniat addaisegus de sa chi aiat nadu.
Binchiat sa chi addaisegus giughiat pius pitzinnas.
.
Sos mascios funt mastros in custu giogu, bi perdiant seros intreos, non si nde consolaiant mai.
A sas feminas nos piaghiat pagu, a mie pro nudda, ma m’ammento chi si poniant in d’unu logu in paris e  faghiant sa conta pro seberare su chi deviat brincare  a primmu.
Si podiat giogare  puru solu in duos, ma cando funt medas, si leaiant pius gustu.
Tottu sos chi cheriant partetzipare, si poniant in riga unu pagu distantziados,  pijaiant s’ischina e cun sas manos s’istringhiant sos benujos pro rezere mezus su pesu de sos cumpagnos chentza  che ruere e pro restare frimmos. Sa conca puru che l’insaccaiant in tuju pro l’amparare dai calchi  coppu.
Su chi printzipiaiat, curriat  e, appoggendesi cun sas manos subra s’ischina issoro, los brincaiat tottu, unu fatt’e s’ateru, nende” Una monta, due bue, tre re, quattro spazzolini, cinque la patata, sei incruci, sette sedute, otto piglia in…., nove righe, dieci saluti,  su restu non mi l’ammento, ma arriviant fintz’a doighi;  poi faghiat duos o tres passos e si pijaiat issu puru che i sos chi aiat brincadu.
Intantu, manu manu chi eniant salziados, sos ateros pitzinnos, si nd’asciaiant e brincaiant sos chi funt ancora parende. Ma deviant istare ben’attentos: solu cun sas manos podiant toccare su cumpagnu, (gasichè cuddos tronosos aiant già perdidu in pastentzia) e poi non deviant ibbagliare, cando  funt’in bolu,  fattende su chi  imponiat sa cantilena.
Daghi tottu aiant brincadu, torraiant a comintzare, si….non s’atzuffaiant  primmu.

Filin filò intro che sò
In terra faghimis una riga e, a distantzia de unu metro, un’atera in ue ogni giogadore, poniat su gingiri sou. Unu fatt’e s’ateru, nende “Filin filò intro che sò” daimis a su gingiri tres coppos cun su poddighe mannu. Faghimis unu puntu ogni olta chi resessimis a giumpare sa prima riga.
                                                                            
Una pitzinna asciaiat su bratzu, cun sa manu ben’abesta e i su prammu giradu a s’ala ‘e sutta. Sas ateras b’appoggiaiant su  ‘e duos poddighes (su chi naraimis su conta inari).
Si cantaiat “Lampa lampa, chi mori chi campa, chi campa chi mori, Santu Sevadori”
Finida sa cantilena, sa pitzinna istringhiat sa manu chischende de tennere calchi poddighe.
Sas chi restaiant tentas, deviant faghere sa penetentzia.

Si naraiat gai ma a su postu de s’aneddu, si podiat impreare calesisiat cosa minoredda.
Nos setzimis in s’azanella, un’a fiancu de s’atera cun sas manos giuntas, puru sa chi faghiat su giogu, ma issa in mesu de sos prammos giughiat un aneddu. Passaiat, comintzende dai sa primma, fattende finta de lassare in mesu de sas manos giuntas de ognuna, s’aneddu, chi però, daiat solu a una a piaghere sou,  in modu chi sas ateras non si nd’esserant abbizadas.
Dai sas ojadas o su risigheddu, non fut diffitzile a cumprendere chie lu giughiat. Sa chi indevinaiat leait s’aneddu e torraiat a faghere su giogu.

Como lu giamant “testa o croce”. De giogadores (su pius funt mascios) nde bastaiant duos, ma podiant essere puru meda. Ognunu deviat aere unu soddu o ses dinaris. Cando non nd’aiant, s’arrangiaiant cun sos tappos, ben’ischitzados, de sas ampullittas de gazosa.  Su chi faghiat su giogu leaiat su inari e, primma de lu lantare in altu, preguntaiat a su primmu  “rughe o crastu?” Daghi rispondiat, si controllaiat su inari in terra e issu si nde leaiat tottu sos soddos chi mustraiant sa faccia chi aiat nadu.
Su inari fut su motivu de s’atzuffatoriu finale: chie perdiat non si resinnaiat e chie inchiat non tzediat.

Cun sa boccia sos mascios e i sas feminas aiant unu modu divesciu de giogare.
Sos pitzinnos, s’ischit,  sunt sempre prontos a leare a ispuntadas de pes tottu su chi lis capitat a tiru sonniende de diventare campiones de pallone  ma pallones non nd’aiant; tando si los faghiant ammorotulende e pressende forte foglios de giornales betzos e, daghi daiant sa fromma tunda los ligaint cun s’ipau.
Puru cun istratzos betzos si podiat faghere unu pallone e s’acciappaiat sempre calchi mama vulenterosa chi  lu cosiat cun pagos puntos pro non s’iscontzare. Pro faghere sa  rete bastaiant battoro crastos e gai podimis assistere a partidas istinchiddosas  pius peraulaccias che gol.
Gioghende, sa feminas aimis pius fantasia, mustraimis agilidade, lestresa, e armonia in sos movimentos.
A mie non m’est mai mancada una palla de gomma, sempre bianca ca, coloradas coment’e oe non si nd’agattaiant.
Una podiat giogare a sa sola, ma  nos divagaimis  pius cando fumis assumancu in duas.
De giogos, cun sa boccia, nde faghimis  medas, comente “a palla prigioniera” ma su chi nos piaghiat de pius, fut custu: a turnu lantaimis sa boccia contr’a sa fatzada de sas domos, fattende su chi naraimis cun custa cantilena, chentza la lassare ruere in terra, si no toccaiat a un’atera.

Muovermi
la lantimis e  nos movimis prima e  torrare a leare sa
boccia
Senza muovermi
e istaimis frimmas
A un piede
e asciaimis unu pè
A una manu
e la tenimis cun d’una manu sola
Da battere
e battimis sas manos
Zigolo Zagola
e inghiriaimis unu bratzu in tundu a s’ateru
Violino
e faghimis finta de sonare
Bacino
e mandaimis unu asu
Tocca terra
e cun d’una manu toccaimis terra
Tocca cuore
e nos giughimis una manu a su coro
Angeli
e allargaimis sos  bratzos a disa de  alas
Ghetza
chi no apo mai ischidu ite cheriat narrere, solu m’ammento chi devimis sighire cun d’una manu a faghere rimbalzare sa boccia contr’a su muru, chentza la tennere.



                                        
Binchiat sa chie resistiat de pius primma de li ruere sa boccia in terra.

Unu pitzinnu o una pitzinna, seberadu cun sa conta, si poniat a cara a muru, sos ateros giogadores si paraiant a unos chimbe o se metros de distantzia, unu a fiancu ‘e s’ateru cun sos pes in d’ una riga chi faghimis in terra, cun d’ unu gingiri.
Daghi comintzaiat su giogu, sos pitzinnos, faghiant caschi passu pro s’ accosciare pius possibile a su muru, impestantu su chi fut parende, naraiat a bogh’asta “ Uno due tre stella”. Ma cando si giraiat de bottu, deviant istare tottu frimmos che istatuas.
Si calicunu fut ancora in movimentu, deviat torrare insegus a sa riga. Binchiat chie resessiat a arrivire,chentza si faghere a bidere movendesi, a toccare su muru, ue fut su cumpagnu chi fut parende