lunedì 30 dicembre 2013

Sas “intradas e i sas bessidas”

Sa devossione pro sas animas de su Pusgadoriu, est istada sempre manna in sas biddas nostras; l’amus imparada dai sas mamas e dai sas onnamannas.
Pro ogni bisonzu, primmu de andare a su duttore, nos ingramesciaimis a Deu, a Nostra Segnora, a sos Santos, ma pius de tottu a sas Animas.
Sas “Chentu Recchias” fut sa pregadoria de sa zente umile, fatzile fatzile, chi andaiat deretta a aggiuare un’anima a nd’essire dai pena e, in su matessi tempus, daiat consolu a chie pro issa pregaiat.
Non creo chi mamas e onnamannas, aerent cumpresu ene su significu giustu de ogni peraula chi, ostas medas istroppiaiant, ca si pregaiat in latinu, ma su chi contaiat fut s’intentzione, sos sentidos, su modu, sa devossione, sa fide in sa potentzia e i sa caridade de sas animas chi nos succurriant in su bisonzu.
In sa drottina imparaimis chi nois pregaimis pro issas e, issas, pro nois.
Su duos de austu, sa die de su “Pesdonu de Assisi” fut s’occasione chi ogni bona cristiana non pesdiat pro ottennere s’indulgentzia prenaria, a sas animas de su Pusgadoriu: las bisaimis comente las bidimis in sas immagineddas, inghiriadas de fogu, a pilos falados, cun sos bratzos asciados a chelu, ingramescende.
M’ammento chi su cuventu restaiat abestu dai manzanu fintz’a notte pro “sas intradas e i sas bessidas”, gai si naraiant.
E dai manzanu fintz’a notte, fut pienu de feminas: pitzinnas, mannas, betzas.
Intro ‘e cheja, piena a dogn’ora, ognuna pro contu sou, naraiat sa pregadoria, su Babbu Nostru, s’Ave Maria, su Groria Patri, pro s’anima chi cheriat liberare; poi essiat a fora, si frimmaiat addainanti ‘e su postale, girada a s’ala de su Campusantu, naraiat a s’iscugia sas Recchias e i su De Profundis, propriu e solu pro cuss’anima.Torraiat a intrare e pregaiat pro un’ater’anima chi aiat bisonzu de suffragiu, torraiat a bessire, sempre a cara a su Campusantu, ateras Recchias, ateru De Profundis.
Ognun’aiat sos mortos suos: parentes, amigos, bighinos, connoschentes.
Deo puru faghiat “sas intradas e i sas bessidas” a cantu podia acchippire, pro tottu sos chi m’ammentaia e i sos primos funt nonnu e mama Canduffu.
Cust’intra e bessi  continu, e tottu a sa muda, duraiat cantu fut manna sa die.
Un’ateru modu de liberare un’anima de Pusgadoriu, fut a samunare  sa “uda”:  feminas medas faghiant custa prommissa pro dare sulovu a calchi parente mortu dai pagu  pro li  miminare  sa pena meressida, pro sos peccados chi aiat fattu in vida.
Sa “uda” funt tottu sos pannos chi, una pantolza, imbruttaiat cando s’illieraiat.
Tando, de criaduras nde naschiant si podet narrere dogni die, e tottu in domo e pro  su pastu s’impreaiant pannos medas. Chie cheriat faghere gosare a un’anima cust’ aggiudu,  pro l’incutziare su tempus de sa pena ch’aiat de iscontare, cando s’illieraiat calicuna chi connoschiat, li pediat sa “uda” pro bi la samunare.
Sas feminas chi aggiuaiant sa pantolza, li poniant totta s’ipoglia, un’ala.
Issa si leaiat sos pannos bruttos e bi nde los torraiat nettos e asciuttos. Andaiat a su riu a sa muda (custu fut s’impositu chi deviat fagher su trabagliu preghende e chentza tunciare mancu una peraula cun anima vivente) e si, in su riu, b’aiat ateras feminas chi ischiant de sa prommissa, non la faeddaiant.
Su duos de Santandria, sa die de sos Mortos, fut totta pro issos. Dai sas dies innanti,  chie aiat sa losa, la puliat, bi poniat sos lumicinos, sos fiores chi creschiant in sos ostos, pagos: calchi rosa si podiat bidere in sas losas de sos pius riccos  umpare a  sos restrattos de sos chi aiant lassadu custu mundu.
Sos chi non aiant sa losa, attacciaiant bene su tumulu, sa terra nuda in gir’in giru addainanti ‘e sa rughe de linna cun su lumene  e i sos annos, iscrittos in tinta niedda de su parente chi bi fut interradu sutta; subra sa terra poniant ses  lumicinos  in fromma de rughe e calchi fiore de campagna ligadu in sa rughe.
Tottu s’istiu e fintz’a Santuaini, che arigaiat  chentza pioere mancu un’uttiu ‘e abba, ma, pariat fattu apposta, sa die de Sos Mortos,  sas aeras s’isconzaiant  e pioiat che dai fustes:  sas carrelas affacca a su Càmminu pariant trainos, cun su ludu a cambutzos. Ma tottu andaimis su matessi a su Campusantu a manzanu e a sero: sas feminas, aggiummai tottu estidas de nieddu, ca su luttu pro unu parente custrintu, duraiat annos (un’attia, pro narrere, non si nde lu ogaiat pius), poi de aere pregadu ognuna pro sos suos, cun su rosariu in manu, attraessaiant tottu su campusantu, nende Recchias a reu pro tottu sas animas.
S’idiant puru omines meda, ripettosos cun sa cicìa in manu e poi, sos pitzinnos: pariant chi si ettaiant boghe, ca, b’accudiant da ogni chirriu de idda. Primmu, cumpostos, calchi pregadoria la faghiant, comente lis imparaiant sas mamas, poi, già s’ischit chi si leant tottu a giogu, e tando curriant, si pessighiant, brigaiant,  istaiant pighende e falende dai s’istatua ‘e mammaru de “Tiu Ragas”; ancora b’est addainanti de sa losa, s’istatua de tiu Zuseppe Melone setzidu, bestidu a s’antiga.
Mancari cun timoria, tottu s’accheraiant a sa gianna de s’ossiga chi fut sempr’abesta. S’ossiga fut che un’appusentu mannu, ma assumancu tres metres pius affunguttu ‘e su pianu ‘e terra, in ue su becchinu ch’ettaiat sos ossos chi funt restados, de sos chi che funt interrados dai ora: s’idet chi faghiat a furriadura ca funt ammuntonados affacca a s’abestura e, sos pius  arriscadittos giompiant a toccare calch’ossu. Podisti idere ancas, pes, bratzos, ischeletros intreos, tottu a miscia a pare, sas concas invece che lodduraiant a fundu.
Poi ustadu, dai chitto, su rettore cun su giaganu, attoppaiat a su Campusantu, derettu a sa rughe, faghiat sa pregadoria inghiriadu da unu fiottu de feminas prontas a lu tirare a un’ala e a s’atera; fintz’a sas coeddas l’agganzaiant pro chi esserat andadu a sa losa o a su tumulu de sos parentes. Tando bi fut s’usantzia de fagher narrere sos “reponsos” a sos mortos, addainanti’e sa tumba. Si pagaiat unu tantu pro ogn’anima e gasighì  chie lu giamaiat a dresta, chie lu tiraiat a manca.”Benzat a innoghe” “Como toccat a mie” “Bi l’aia nadu primmu deo” “Nezat unu  reponsu pro s’anima ‘e Ainza, como pro Antoni, non si c’andet, nezande unu pro babbu” “Frimmessi in custa losa” “Ma toccait primmu a mie” “Ma a i custa li enit de passazu”…….
Fut una tzantara ca, tottu sas chi aiant sa possibilidade, non podiant negare su “reponsu” a sas animas de sos mortos issoro e pesaiant unu busdellu chi mancu sas  corroncias gai
Su rettore, cantu fut mannu su sero, in mesu a sa cunfusione, andaiat da una losa a s’atera, si frimmait addainanti: Libera me domine de morte aeterna in die illa tremenda quando coeli movendi sunt….,  bettaiat unu odale de Abbasanta: su giaganu incasciaiat su inari e truvende.
Pro sos funerales e pro sa Missa de su mese, si, sos parentes daiant un’offesta comente si toccat, sos padres de cunventu, addainanti ‘e su postale chi restaiat impamparriadu, ammanitzaiant su catafalcu: fut un’intauladura de linna  a duos pianos, de s’astaria de unu metr’e mesu, cavaccada fintz’a terra, da unu mantu mannu de vellutu nieddu oritzadu cun d’unu gallone indeoradu,  cun d’una cant’e rughe ricamada cun filu de seda grogu e filos de oro e a s’ala ‘e nanti una conca de mostu subra a duos ossos incrociados e infines,  battor candeleris cun sas candelas atzesas  e, solu, a lu idere, ti poniat in affrissione.
Subra si poniat su baule  de modu chi, sos  pes de su mostu esserant resustados a ojos a carrela, invece pro sa missa de su mese subra su catafalcu bi poniant  su restrattu incorniciadu.
Cun sos paramentos violittos, sos pius de lussu, su padre (cando non funt tres) naraiat sa Missa, poi , in prutzessione, primmu su cherichetto cun sa rughe, poi issu e fattu frà Lorenzo, cun su turibulu da ue essiat su fumu de s’incensu, falaiat fintz’a su catafalcu. Naraiat sas orassiones in latinu a boghe asta,  zantzighende su turibulu  a cantu podiat pro faghere essire fumu meda, incensaiat in gir’in giru e, in fines cantaiat:  Dies irae , dies illa solvet saeclum in favilla teste David cum Sybilla….chi faghiat pigare unu prammu de tudda.
Sos poveros, si deviant accuntentare de sa Missa “bascia”. Fintzas in sa ressigna faghiant sa differentzia: si fut zente nodida e ricca, su lamentu tristu de sa campana duraiat mancari mes’ora, si invece su mortu no aiat possidentzia, pagos toccos ippiccios bastaiant.
Ognunu, est beru, pregaiat pro sos mortos suos, ma tottu pregaimis pro sas animas immentigadas ca non aiant pius a nisciunu  chi lis aeret  potidu narrere una Recchia.
Sas pius devotas, si leaiant su seguru  e daiant s’offerta pro s’assentare a “Le Sante Messe Perpetue”
A sa devossione pro sas animas funt ligadas usantzias chi si sunt perdidas.
In sa notte tra s’unu e i su duos de Santandria, s’ammanitzaiat sa “Chena ‘e sos Mortos”.
In sas pius domos sas pobiddas, primmu ‘e si che coscare, apparitzaiant: isterriant sa tiatza bona in sa banca, poniant sos piattos, sos frebeuccos, sas tatzas, su tatzone ‘e s’abba, s’ampulla de su inu, ma non cosa a punta. Coghiant sos maccarrrones e bene cundidos los lassaiant in mesu ‘e banca. Poniant su casu, pane, cariga e puru sos pabassinos, ca, naraiant chi in cussa notte, sos mortos torraiant e deviant agattare su netzessariu pro si consolare. S’incras  su mandigu fut chentza tzirigadu e i sos parentes bios, s’agattaiant cun s’ustu prontu.
Sa die ‘e sos  Mortos, sos pitzinnos, andaimis peri sas domos a pedire a…”sos Mortos”
Aimis, aggiummai tottu, una buscitta chi serviat a bei ponnere su chi nos daiant e chie no, ligaiat sos battor chirrios de unu muncaloru. Cun sas pitzinnas de affacca, unu fiottu mannu,  deo e sorre mia, tzoccaimis in sas domos de su ighinadu, nende “A sos Mortos, diannos a sos Mortos”. Tando sa padrona ‘e domo, nos faghiat intrare e nos daiat calchi pabassinu, nughe, cariga, prunasda, castanza, melaghidonza, melagrenada, calchi soddu e, tottu a misciu a pare pienaimis  sa buscitta.
Ognuna nos dait su chi podiat, solu calicuna, de mala rebusa, nos che giagaraiat.
Coment’iscurigaiat nos che retiraimis tottu a domos nostras.

 


venerdì 29 novembre 2013

Una die che un’atera



Sa sorre l’aiat cherfida a bustare a domo sua: “Assunessi sa die de Nadale, non ti cherzo idere sola in sos battoro muros.”l’aiat nadu detzisa su ser’innanti.
In banca, nisciunu aiat fentomadu cussu fizu chi li fut istratzende su coro: e allu chi fun aggiummai duos annos chi non ischiat pius nudda de issu  che inguglidu dai su nieddu orrorosu.
A s’interighinada, comente fut torrada a domo, aiat accroccadu e tando,  sas lagrimas, trattesas totta die, aian infustu sos cavanos e non chircat nemmancu de si los asciuttare.
Fut leada de frittu, s’aiat preparadu sa buscia de s’abba calda e si che fut corcada.
Tottu a s’iscuru, luntanu dai su burdellu de sas dies de festa, dai sutta su cabidale aiat leadu su rosariu ma, pius chi pro pregare, pro non pensare. Già aiat sempre pregadu meda, ma Deus pariat chi non la cheriat accustare e, tra un’avemaria e unu succuttu, aiat leadu sonnu.
Si nde fut pesada istracca, fut andada a sa primma Missa e, a sa torrada, aiat comintzadu a faghere sas fainas, comente ogni die, che una die che i sas ateras.
Che fun barigadas dai pagu sas deghes, cando tzoccan sa gianna e, comente s’aiat acciappadu addainanti su rettore ai cuss’ora, meraculu non si fut demajada, ca unu colpu a su coro l’aiat unu pagu alluinada: primma chi cussu bonomine aeret comintzadu a faeddare, issa aiat cumpresu tottu.
Sa sorre e i su connadu fun curridos luego affannados cun duas feminas de affacca.
Sa oghe si fut isparta in d’unu olu: in s’istatzione de una idda in sos intorinos de Roma, addaisegus de unu vagone abbandonadu, in mesu a s’erva alta e i sa pittiga, aian agattadu unu piseddu mortu; furriadu che un’istratzu, forsi bei fut dai duas o tres dies. Nisciunu lu connoschiat e nisciunu l’aiat chircadu. S’ischiat ebbia chi  in su bratzu giughiat ancora sa siringa piena de sambene.
L’aiat creschidu che fizu.
Frantzisca, oramai affidada dai chimb’annos, fizos non nd’aiat ancora fattu, tando, de accordu cun su maridu, si nd’aian leadu un ‘orfaneddu. Non aian mai ismentigadu su mamentu chi bi lis aian intregadu e si che l’aian giuttu a domo cuntentos che paba.
Cando si l’abbaidain in su giogulu lis  pariat un’angheleddu, sa carighedda tunda, cun sos pilos chi parian de seda in colore de oro e i sos ojos abertos chi cherian faeddare.
Fut creschidu malaidonzu, a dogni filu de aera, fut a dolore ‘e ula cun sa frebba alta.
L’aian creschidu cun amore, non l’aian fattu mai mancare nudda, anzis, s’appusenteddu sou fut pienu de appentos.
Pedru fut unu pitzinnu ‘onu, sentimentosu, affettuosu, prontu a su risu e a su piantu, cun sas manos sempre fattende.
Non l’aian mandadu a s’asilo ca fut diligu meda. In s’iscola elementare fut su pius generosu de sos cumpagnos, prestaiat tottu, aggiuaiat a tottu e tottu l’inghiriaian ca aiat fantasia e istaiat sempr’inventende.
A sa Prima Comunione aian fattu una bella festa cun tottu sos parentes.
In s’iscola media però Pedru aiat comintzadu a cambiare, trascuraiat  sos compitos, istudiaiat pagu, fut diventadu amigu de sos pius disculos e perdularios: pro giogu faghiant calchi birbanteria, ma sos ateros, chi fun pius malintrignados, ponian sempr’a issu  a cara ‘e nanti.
Naraiat puru calchi faula, mancari non b’esserat istadu bonu ca fut immalisciadu, e li benian sempre iscobiadas.
Fantzisca e i su maridu fun pesamentosos e aian chircadu sa mastra pro si consizare cun issa chi fut una femina sabia. “Non bos devides preoccupare pius de tantu: est creschende, est intradu in d’un’edade diffitzile e bi cheret pascienscia meda. Pius a prestu atzertadebos de ite faghet e cun chie andat cando ch’est fora, ma li devides lassare puru unu pagu de libertade”. Tottu cosas giustas ma su cumportamentu de Pedru lis daiat sempre pius de ite pensare.
Fut in terza media, cando una die non fut intradu a iscola, ma aiat passadu tottu su manzanu cun d’un’ateru perdulariu che issu.
Aiat istentadu a torrare a bustare: sa mama l’aiat leadu fiagu de fumu, che li fut pigadu su sambene a conca e fintzas un’istutturrada l’aiat iscuttu.
Su babbu si l’aiat leadu a un’ala e l’aiat fattu una bella preiga. Pedru pianghende, in fund’in fundu fut sempre de bonos sentidos e los cheriat bene, aiat prommissu de cambiare.
L’aian bocciadu e i su babbu e i sa mama aian isperadu chi cambiende cumpagnos de iscola, aeret cambiadu issu puru.
S’idet però chi fut naschidu in astru malu ca, in su mamentu chi aiat pius bisonzu de su cuviu de su babbu, custu, unu manzanu non si nde fut pesadu.”Infarto” aiat nadu su duttore.
Sa morte de su babbu fut istadu che unu raju traitore.
Sa mama, chi si fut acciappada a sa sola a affrontare unu probrema troppu mannu pro sas fortzas suas, nudda aiat potidu faghere pro nde l’illargare dai su caminu malu ch’aiat imbroccadu.
Intantu Pedru si fut ritiradu da iscola, de tribagliare non nde cheriat mancu s’intesa, solu inari cheriat dogni die. Unu tiu chi aiat una buttega, pro lu ritirare dai peri su logu aiat proadu a lu ponnere a tribagliare cun issu, ma daghi si fut abizadu chi non si podiat fidare e non b’aiat de li ponnere afficcu, che l’aiat dispacciadu.
Sa mama non ischiat pius cale remediu chircare. Lu leaiat a sas bonas e no, si lu leaiat a sas malas, faghiat peus; aiat tzoccadu a dogni gianna pedende ajudu pro cussu fizu duas boltas malauradu, ma sa malasorte non aiat tzessadu mai de lu pessighire.
Cantas oras aiat passadu ischidada  ispettende ch’esserat recuidu, issu però aiat comintzadu a che loddurare in s ‘abissu e nisciunu l’at potidu frimmare.
Istaiat cun cumpagnias malas: una die si fut acciappadu in piatza e, unu de sos amigos comente aiat bidu accurtziendesi sos carabineris, lestru che balla, che l’aiat postu una bustina cun sa droga in sa busciacca de sa gianchetta ed est gai  chi  Pedru at comintzadu a aere it’intendere cun sa giustiscia. E i sa mama chentza consolu si birgonzaiat  fintzas a bessire, non podiat padire cuss’affrontu.
Su tempus sempre pius accanidu, che fut barighende e Pedru  a degheott’annos, si fut postu a innamorare cun d’una pisedda mala che fogu chi aiat sighidu a che l’abbattigare in sa fogna de sa droga e unu bellu manzanu aiat nadu a sa mama chi si ch’andaiat cun issa a continente. Non b’at appidu né Deus e né Santos a li fagher cambiare idea.
Pianghende, disiperada Fantzisca l’aiat prommissu de tottu, ma Pedru s’aiat pienadu unu buscione e si che fut andadu, né adiu, né adiosu.
Mai una littera, né una telefonada a sa mama chi, cun s’isperantzia de ischire calchi nova, preguntaiat a sos amigos imboligosos e faularzos chi unu mamentu li naraian una cosa e luego la negaian.
Si che fut tuccada cun d’un’amiga a Roma, ma sos indicos chi l’aian dadu, non fun servidos a nudda e si nde fut torrrada che iscutta a fuste, imbetzada de degh’annos, ma chenza si  ressignare.
Como su consolu sou fut una tumba a bi giughere unu fiore.


martedì 24 settembre 2013

Su triguindia


Incunzaimis fintzas su triguindia chi ettaimis sempre in su cunzadu de Piscialoru.
A santuaini si comintzaiat a preparare su terrinu, si tzappaiat e si concimaiat cun sun ledamine de su caddu.
A bennalzu si torraiat a laurare e tra mastu e abrile si semenaiat. Cun sa tzappa, a sa distantzia de unos tres prammos, si faghiant sos toffos e , intro, s’ominne bi ettaiat tres o battoro ranos a una profundidade de duos o tres poddighes.
Comente essiant sas piantinas, si nde tiraiant sas pius feas, si lassaiant sas pius fostes e cun sa tzappa s’assaccarraiant sas raighinas.
Sas piantinas creschiant, si faghiant sempre pius astas,  s’ippuntaiant e sighiat un’atera passada de tzappa.
Ippettaimis sempre chi nonnu, esserat torradu dai campagna, ca nos battiat su triguindia cun sos ranos teneros teneros, ancora biancos.
Mama, l’isfozaiat e lu poniat a arrustire in sa braja de su furreddu: de cantu nos piaghiat nos brigaimis ca nde cherimis sempre de pius. Custu puru, non poto faghere a mancu de lu narrere, est unu de sos sabores antigos pius bonos, de sa pitzinnia.
Daghi fut giompidu, in sos primmos de austu si nde oddiat. Si nde attiat a domo in sos saccos e che los ibboidaimis in sa terratza manna.
Su primmu trabagliu fut a l’isfozare. Sa foza si poniat a dibanda ca serviat pro sos animales e, paste, nos la pediant pro si faghere sos saccones (sas tremattas).
Sas pitzinnas nde tiraimis sos “pilos » e los impreaimis pro sas poppias.
Lassaimis calchi die su triguindia isterridu in terratza, pro siccare ene in su sole. Ogni tantu lu giraimis e fut unu divertimentu pro me e i sas pitzinnas de affacca, ca a s’iscutza ch’intraimis in mesu a lu ostulare gioghende e riende. Comente  daiat bosta  su sole, lu cavaccaimis cun sos lentolos de trigu pro s’umidu.
Su trabagliu pius longu,  fut però a l’isgranare tott’a manu, aggiummai a ranu ranu. Non solu nois de familia ma calchi ighina e i sas cumpagneddas de affacca, nos setzimis inghiriadas a nonnu, chi leaiat su triguindia, l’appoggiaiat a unu banchittu chi si poniat addainanti e poi , cun d’unu punzone, passaiat tra  battoro o chimbe filas de sos ranos e gai nos fatzilitaiat su trabagliu. A un’a unu, nos lu porriat e cun su poddighe mannu, nd’istaccaimis sos ranos dai su cau. Mancu su cau si che furriaiat ca serviat pro atzendere su fogu e i sos pitzinnos mascios si nde leaiant a cantu podiant pro giogare: los accoppiaiant a duos a duos cun su giuale chi si faghiant cun d’unu bicculu de linna e faghiant finta chi funt sos boes.
Daghi fut tott’isgranadu, su ranu puru s’isterriat a assoliare e daghi fut siccu ene, che lu pigaimis a sos orrios in s’isostre.
Si masghinaiat che i su trigu, e dai sa farina faghimis sa pulenta e i su pane triguindia e, cando, in s’ierru lu mandigaimis untinadu in su lasdu e in sa sastitza, no nde linghimis sos poddighes.
Paste nd’impreaimis comente ‘e proenda  pro su caddu e i s’iscastu lu ettaimis a sas puddas.