venerdì 20 aprile 2012

Su destinu

Bostas medas, massimu ‘e tottu in presentzia de caschi disgrascia, naramus o intendimus nende cun rassignassione “Su destinu at cheffidu gai!” e, si cherimus, in dogni accadimentu, bonu o malu chi siat, paret chi sa sorte fettat  sa paste sua, e, l’ischimus pro iperientzia, chi b’at sempre calchi cosighedda chi aiat’apidu potidu cambiare sas anderas de sa vida, non solu des sos ateros, ma fintzas sas nostras.
“Mah si aiat fattu gai ..ma si no aiat fattu goi…..”
Su contu chi naro como, est sutzessu de aberu a babbu meu e cunfirmat chi ognunu de nois, at unu caminu bene signaladu e, solu cussu podimus attraessare chentza brincare sas lacanas.
Babbu aiat deghessett’annos e mesu, cando l’ant giamadu in gherra, sa Prima Gherra Mundiale sa pius fea e crudele de tottu sos tempos.
Non naro chi siat partidu cuntentu, ma, cun s’incuscientzia de s’edade, fut disizosu de dare su cuntributu sou a sa Vittoria, pro amore ‘e sa Patria, chi tando fut forte e sentidu.
Nonna, cun su coro tripiadu ca già s’ateru fitzu Mauriziu, fut in prima linea cun sa famosa Brigada Thataresa, dai cando fut arrivada sa cartolina ruja, no aiat fatt’ateru che piangher’ e pregare.
Aiat una fide manna in sa potentzia de su Chelu e, abbratzende forte su fitzu a s’ora de su distaccu dolorosu, li dat unu rosarieddu, raccumandendelu a Nostra Signora de Su Camminu ca li fut devota meda.
“Tenelu sempre cun tegus, fitzu me’, chi t’at a salvare da ogni male e da ogni perigulu, sa Mama Nostra pietosa, sutta su mantu sou misericosdiosu, e ammentadi de la pregare ogni die comente fatt’eo”
Sas lagrimas de sa mama si misciant a sas de su fitzu, chi primu de che ostare in sa contonada, si ostat  a torrare a saludare sa mama chi si fut asciuttende sos ojos cun d’unu mancaloreddu.
“Già t’iscrio appena poto.” li prommitit
Pastit a Casteddu cun ateros piseddos de idda sua.
Cun su pagu e poveru acchipaggiu, sos sosdadeddos friscos friscos, in mias de unu mese, si ch’acciappant, chentz’aggiummai rendesi contu de ite lis  fut capitende, in zona de gherra e in trincea.
Ait partizipadu a assiones de “assalto all’arma bianca”e deviat aere bidu orrores e bisestros, chi l’aiant signadu in s’anima.
No nde cheriat faeddare, solu naraiat chi li faghiat pius impressione sa lama de una risotzedda che  unu fusile e no aiat mai ripostu a frade meu, chi calchi osta l’aiat preguntadu, si aiat mortu a calicunu;  s’umbraiat in cara e cambiaiat rejone.
Invece, mustraiat ancora  risentimentu pro sa crudelidade de sa detzimadura  insensada, chi los offendiat  e los addoloraiat pius de sa morte in battaglia e non lu podiat padire ch’aiat bidu fusilende tres cumpagnos solu ca in sa fila funt su numeru deghe, vinti, trinta.
S’ammentaiat sa vida, sos disagios e i sos dolores patidos in trincea, in ue passaiant sas dies e i sas nottes in mesu a su ludu, pienos de piogu e de chimighe, de su frittu, ca istaiant fintza baranta dies, chentza giughere mancu una trama asciutta in dossu e chentza drommire, pro non narrere de su busdellu, de sos borulos de sos feridos furriados in terra, de sos fiagos pudidos.
Su ranciu fut aggiummai sempre una brodaglia de caule e patatu e nos naraiat comente resessiat, ogni die, a procurare deghe panes in pius pro sos sosdados suos: contende sas pagnottas, dagh’arriviat a sessantanoe, invece de sighire cun settanta, torraiat a sessanta e, unu cumpagnu mesu poeta, l’aiat dedicadu, propriu pro custu, una poesia chi remuno ancora.
Nos naraiat puru chi ogni tantu lis distribuiant sigarettas e ciocculatte e, issu, chi non fumaiat, iscambiaiat sa ratzione sua de sigarettas, cun su ciocculatte.
Cando si deviant preparare pro sos assaltos, e dai cussu lu cumprendiant, curriat sa grappa che unu riu.
S’ammentaiat chi a Pasca, chentza perun’accosdu, dai sas trinceas nemigas, lantaiant ciocculattes e ateras cosas bonas e issos ripondiant lantendechelis sigarettas.
Nos contaiat fattos de solidariedade, de sacrifizios, de rinuntzias, de eroismu silentziosu, ma puru de brutturas e miserias umanas senz’immentigare buglias  ischetzos e calchi fattu gustosu: riimis sempre cando nos naraiat de  una osta chi  fut torradu  in ritasdu e i sa ritirata fut già sonada, e, coment’issu, fut resessidu a evitare sa cunsigna. Arrivadu a sa casemma, sa sentinella, l’aiat frimmadu
“Come ti chiami?”
 e, issu lestru, ripondet cun d’una faula:
“Sconcheredindededdu Bartolomeo”
“Come?”
 e torrat a ripitere
“Scon che re di nde de ddu  Bartolomeo”
Sa sentinella comintzada a iscrivere Sconcheredin  ma dagh’arrivit a ..ndededdu no ischiat comente faghere.
“Da dove vieni?”
preguntat sempre pius nevosu, chischende de iscrivere su numene
“Dalla Sardegna.”
Daghi non bi resessit, mustrendeli su fogliu, narat a babbu
“Scrivi qui il tuo nome.”
“No sacciu scrivere”
Sa sentinella proat e riproat a s’ustimu arrabbiada, istratzat su fogliu e, lassendelu intrare li narat:
“Vai a morir ammazzato tu e tutta la Sardegna”
Apo leggidu calch’iscrittu sou e paret paginas bessidas dai su liberu de Emiliu Lussu “Un annu sull’altopiano”
In sa Decima Battaglia dell’Isonzo, l’ant feridu e, in su bulzu, giughiat ancora duas ischeggias de pallottolas dum dum chi non bi nde las aiant potidu bogare. L’aiant mandadu in cunvalescentzia a bidda sua.
Daghi si l’aiat bidu in domo, nonna fut iscoppiada in piantu e non finiat de si l’abbratzare e de li preguntare ogni cosa. Issu, comente faghiat in sas litteras chi li mandaiat, non l’at mai nadu sa veridade giusta de cussos orrores chi, solu a los leggere in sos liberos de istoria, puru a distantzia de tantos annos, faghene pigare sa tudda.
Bindighi dies cun sa familia, funt bastados pro sanare, e benit  su mamentu de torrare in gherra: ateras raccumandosciones e beneisciones de sa mama
“Nostra Segnora t’accumpagnet passu passu.
A su rientru, a babbu l’ant incuadradu in d’unu battaglione chi si deviat imbarcare da unu portu de s’Adriaticu pro una missione.
Sos preparativos durant calchi die e poi arrivit s’ordine de partire.
Su sero, addainanti de su portu, sa tzeremonia de sa partentzia, su saludu a su Tricolore, poi cando funt comintzende a s’aggiuare sos zainos, babbu  si sentit male; non si dismajat, ma ruet in terra cun sa cara ruja che fogu.
Sos primos chi l’ant succuridu, comente l’ant agganzadu:
“Ma cust’est brujende”
e difattis giughiat sa frebb’a  baranta. Che lu trapostant a s’ispidale e i su duttore, nde  fut essidu, appena l’aiat visitadu:
“Eresipola”
e l’aiat fattu ricoverare luego.
Tottus sos cumpagnos, intantu si funt imbarcados e i sa nave fut partida; non m’ammento pius a ue deviat andare, ma non b’est mai arrivida.
Si fut alluntanada pianu pianu, che fut essida dai  su portu e, fintzas sos ustimos sosdadeddos chi si funt attardados saludende sa zente in sa banchina, si che funt intrados dai  su ponte ca fud’iscurighende e i s’aria fut fritta.
Si funt preparende a passare sa notte, cando, tott’in d’una, un iscoppiu tremendu, impossibile, sighidu da unu fracassu e i su fogu, coment’e unu lampu, aiat attraessadu s’aera, ghiaccende su sambene in sas venas.
Cussos giovanos malassostados, no ant mancu su tempus de chiscar’iscampu isprammados, fossi calicunu est resessidu a si raccomandare s’anima a Deus, ca, in pagos minutos, su mare ch’inguglit sos duos truncones de sa nave e torrat su silentziu frittu de sa tumba de abba chi, pro sempre, at impididu ai  cussas esistenzias, de torrare a dom’issoro, trunchende de nettu sos disizos, sas iperantzias e i sos progettos ch’aiant fattu, lassende sas familias chentz’accunostu.
Babbu non fut cun issos, ma pro issos at piantu.
Su destinu nde l’aiat ischirriadu ed est campadu  a sos ottantasettannos: est mortu  inghiriadu dai sos fitzos e i sos nebodes.
Su rosarieddu de sa mama  l’at accumpagnadu fintzas in s’ustimu iatzu.
Cando l’amus cumpostu in su baule, sorre mia m’at dadu un imboligheddu:
“Custu cheriat a bi lu ponner’intro”
Pianghende, l’aberimus a bider’ite b’aiat; b’amus acciappadu su rosarieddu cun sos ranos nieddos e i su cruzifissu ruinzadu.


giovedì 5 aprile 2012

Su remorsu ‘e sa onnamanna

Nde fumis dai pagu essidos dai sa gherra e, in s’istiu de unu de sos primos annos de su chimbanta,  aimis leadu in affittu, sa camera in s’ispiaggia ‘e Salighera, pro  sos bagnos, una bindighina ‘e dies in su mare.
Mama nos aiat cosidu sos prendisoles, sos caltzoneddos e preparados sos costuminos.
Cun babbu, aiat ammanitzadu tottu su chi podiat servire, fintzas sos istecchinos e, in sos iscatulones de castone, aiat sistemadu unu pagu de provvistas: su pane, su tuccaru, su sale, sa farina pro friere su pische, sa pasta, su casu, sos osos, besdura e frutture.
Pro nos che falare aiant cumandadu sa vettura de poveru Totoi Careddu, chi nos che giughet fintz’a sa domo prima de s’istabilimentu de Novelli in s’ispiaggia de “San Giovanni”.
Sa zente, chi in cussos annos andaiat a su mare, fut paga meda, e difattis b’aiat ateras duas o tres familias de ittiresos e, intro ‘e chida, s’ispiaggia fut totta pro nois: tra mascios e feminas, sos pitzinnos no arrivimis a deghe e aimis a disposissione totta cussa rena bianca dai s’istatzione in ue si frimmaiat su trenu chi arriviat dai Thatari, fintzas a su lido. Appoi de s’istabilimentu b’aiat unu trettu de ispiaggia riservada a sos de s’aeronautica e in su restu de sa costera, cun sa pineta fitta fitta de arvures de pinu, non s’incontraiat anima vivente e timimis puru a b’andare.
Ma, sa dominiga, arriviat  su trenu pienu de thataresos chi passaiant una die in su mare e, chi a s’ora ‘e ustare, sutta sos ombrellones, si faghiant tzertas mandigadas de coccoide a pienu, de gioghitta, de milinzanas frissas e de sindria, busdellos cun ciascos e risos e a cando a sero, giughiant sas palas  rujas che piberone.
Cussa dominiga, che fui dai chitto, sola, sutta s’ombrellone, cand’est arrividu su trenu, pienu a intuppidura de bagnantes allegros, chi, comente nde falant, current trazende buscias e busciones, ombrellones e cadreas a sdraio, pro si ponnere in s’oru ‘e su mare.
A una deghina ‘e metros dai me,  ossevo unu pitzinnu lanzinu, cun sos pilos castanzos chi  furriat in terra unu fangotto e unu  seggiolinu de tela biaita, si nde ogat sos sandalos de gomma e su entoneddu. Restat cun sos catzoneddos, ficchidu abbaidat comente ch’esserat ippettende a calicunu;  a i custu puntu  deo mi osto a s’ater’ala e  lu pesdo ‘e vista.
Accò a un’iscutta, totta suerada, garriga de buscias, arrivit una femina fasciuga, giughiat una vestaglia  a fiores mannos chi si setzit luego in cussu seggiolinu biattu a si pasare. Poi apo cumpresu chi fut sa onnamanna de cussu pitzinnu.
Cust’ap’ osservadu, poi mi so posta a giogare cun sa rena.
A man’a manu, falant a s’ispiaggia, babbu e mama cun sorres mias e frade meu, sos ateros bittiresos cun sos fitzos issoro e, comente ogni die si ponent tottu affacc’a pare pro si gosare  in cumpagnia, de unu pagu de reposu, de asseliu e de recreu.
Si fut setzida cun tottu nois puru un’ittiresa, cojuada cun d’unu furisteri, militare: una coppia unu pagu anziana chentza fitzos e i sa die, funt falados pro passare casch’ora in su mare a leare su sole. 
Tra sas rejones, sos contos, sos giogos, fut comintzende unu bellu manzanu casdu, serenu, cun d’unu chelu limpiu,  cun d’unu mare chi pariat un ozu e in luntanantzia, caschi basca.
Tott’in d’una, cantu fumis ispettende a nos faghere su bagnu, comintzat un anda e torra de zente: prima pagas feminas chi aumentaiant sempre ‘e pius; cussa onnamanna, agitada, affannada, ruja che fogu, fut chischende su nebode, preguntende a dresta e a manca si calicunu l’aiat bidu.
S’ispasghet luego sa oghe chi fut mancadu unu pitzinnu; sas mamas, de istintu, giamant sos fitzos affacc’issoro e i sos omines comintzant a chiscare: si dividint in duos gruppos, unu andat a s’ala ‘e sa pineta , s’ateru si che tuccat a s’ala ‘e sos ostos.
Sa onnamanna, manu manu chi passait su tempus e i su nebode no in logu, non resistit pius e si pesat a boghes, giamendelu e pianghende disiperada cun su suore chi li falaiat in cara.
Daboi  de aggiummai sessant’annos, non m’ammento su numene de cussu pitzinnu, ma mi paret de intendere ancora su piantu e i sos borulos de issa chi si piantat, abbaidende ispasimada, a ojos a su mare in ue, non  s’attrivit nisciunu a intrare  a si fagher su bagnu.
Giamados dai calicunu, benint sos carabineris chi s’accociant e faeddant cun issa e in su mare bidimis sa basca ‘e sos finanzieris, chi andaiat e torraiat sempre in su trettu addainanti a nois.
Sa zente pariat setenziada, pensende chentza lu narrere, su chi tottu funt comintzende a timire.
Sa onnamanna, inghiriada dai mannos e minores chi chiscaimis de nos faghere logu, non si retziat mancu ficchida e intanto su tempus fut passende e de su pitzinnu manc’un’anca.
Unu resessit a la fagher setzere e una femina li porrit una tazza ‘e abba, ca de cantu fut abboghinende, giughiat a ucca sicca.
Cun sos ojos uffiados dai  su piantu e i su coro  tripiadu da unu presentimentu malu:
“Fitzu meu e ue che ses, comente mi ses andadu. Fitza mia, si t’aia postu mente, si aia lassadu fagher a tie. Iscura a mie, custu rimorsu, mi ch’at a bettare in sa tumba. Narademi chi so sonniende.”
Una chiscat de la cunvostare:
“Cagliessi, cagliessi, at a bidere chi già s’acciappat. Sos pitzinnos sunt gai, gioghende non s’ammentant de nudda”.
“Nono nono, ap’un animu feu, sa culpa est totta sa mia. Ancu m’esserat falada una gutta, o mi s’esserat siccada sa limba”.
“Pronte est nende gai?”
li preguntat una.
“Ca sa mama l’aiat punidu e oe non lu cheriat lassar ennere a su mare, ma deo ap’insistidu meda: damilu chi so sola chi m’ajuat, si non fut chi su duttore m’at osdinadu su sole pro cussu enuju, non che fui ennida mancu deo. Nostra Signora ‘e sos settes dolores, Bois solu podides cumprendere, su coro meu est a punt’e iscoppiare, cust’est unu mossu chi non che poto tragare.”
Poi si nde torraiat a pesare isprammada giamende su nebode chi attiat su dolu a sas pedras.
“Ohi ite die mala ch’apo connoschidu, e a cale Santu mi giro? Torra bene meu mannu, torra. E chie bi lu narat a mama tua, fitza mia. Iscura a nois. Dai cando so naschida già n’apo idu de ogni colore, ma custu non lu poto suppostare, est unu dolore chi m’est istratzende s’anima. Biad’a  tie, maridu me’ chi che ses sutta terra e no asa connoschidu  custa die malaitta”.
Sos omines tott’ippastos in s’ipiaggia, in s’abba, in sos ostos de affacca, sighiant a chiscare, a preguntare: su gruppu chi fut andadu a sa pineta, nde fut torradu chentza l’acciappare e i s’iperantzia comintzat a zedere su logu a unu  disiperu nieddu.
A s’ora ‘e ustare, sa zente comintzat a s’appastare; puru chentza gana e chentza allegria pro si leare unu mossu.  Nois puru semus torrados a domo a mandigare.
Sa onnamanna non si fut cheffida movere, fut restada setzida, muntenzendesi sa conca cun sas manos, abbaidende fissa su mare comente un’inimigu malu; aiat finidu tottu sas lagrimas e non aiat fotza mancu de si lamentare.
Comente ch’amus inguglidu  su mandigu, tottu semus torrados a l’accunostare.
Accolllu chi s’accocciant duos in divisa e li narant chi deviat andare cun issos chi dai Thatari funt arrivados su babbu e i sa mama de su pitzinnu.
 A i custas peraulas si torrat a pesare a boghes, giompendesi a conca e i  sos borulos agghiacciaiant su sambene; duas feminas l’aggiuant e che l’accumpagnant fintz’a s’istrada. Setzit in macchina e non l’amus bida pius.
Tottu sos bagnantes, la fumis abbaidendet chentz’ischire pius ite narrere: oramai si fut cumpresu chi fut capitada una disgrascia e calicuna giughiat sos ojos lucidos.
Sa zente, comente allizada, torrat a sos ombrellones e, sutta su nostru, mama cun sas ateras bittiresas sighint serias a faeddare de su chi fut sutzessu e ognuna naraiat sa sua, ma tottu de accosdu e siguras chi calchi cosa ‘e grave fut capitadu.
Nois pitzinnos puru, aimis lassadu sos giogos e setzidos in sa rena, iscustaimis sas rejones.
Passadas sas sese, s’ipiaggia s’ibboidat in silentziu ca su trenu pastiat a i cuss’ora : sa zente, andendesiche, pariat fragellada: cussa die fea, est diffizile chi calicunu si l’apet immentigada
Unu pagu pius attasdu, deo fui sa pius mannitta de unu gruppu de chimb’o ses pitzinnos intrados a giogare in s’oru ‘e su mare e poi a nos fagher su bagnu, mancari chentza s’allegria ‘e sempre.
In s’abba non b’aiat nisciun’atere, solu, accò a un’iscutta, cussu militare cojuadu cun sa ittiresa, comente aiat fattu tottu su manzanu, in su matessi trettu ‘e mare, torrat a passitzare pianu in longh’in longu.
A unu zestu mamentu, s’avvicinat a nos che giagarare, ma no tottu: che catzaiat sos ateros e giamaiat a mie sola, a andare affacca a issu. Deo, timende, cun sa manu, li faghia chi nono e issu, aggiummai arrabbiadu, sighiat a mi giamare cun fotza:
“Beni , beni.”
Poi apo cumpresu, chi aiat acciappadu su pitzinnu annegadu e cheriat lassare a mie frimma in cussu erettu, pro aere unu puntu fissu, ma in cussu mamentu, tottu timende nos che semus curridas affacca a mamas nostras.
Deo non naro nudda, ma setzida subra s’asciugamanu, sigo a abbaiadare cuss’omine.
Issu istat ancora un’iscutta, frimmu, girende sa conca a dresta e a manca e poi abbaidaiat luntanu a s’ala ‘e s’ipiaggia. Ndi essit derettu in diressione de una basca, si frimmat, abbaidat  in giru in giru e, chentza narrer nudda, nos passat affacca e sighit andare.
Non m’abizo ‘e ateru, ma non fut passadu mancu unu cuartu ‘e ora, chi comintzat a arrivare zente.
Sos ammentos mios como sunt unu pagu cunfusos, ma ancora giutto in mente, duos omines, pontzende in sa rena, propriu in s’oru ‘e su mare, su pitzinnu mortu.
L’ant postu, coscadu in su fiancu mancu, giughiat sas manos giuntas  a s’astaria ‘e sa conca e i sos benujos pigiados fintz’a matta.
Sa zente muda, attuddida, chi aggiummai non bi cheriat crere, inghiriat cussu dossigheddu  chentza vida e i sos pitzinnos chiscaimis de nos fagher logu pro lu idere dai pius affacca, ma sos mannos nos ch’istrecciaiant.
Un omine s’accociat cun d’unu lentolu  biancu e lu cavaccat piedosu, comente a lu  cuare e a lu difensare dai sas ojadas  curiosas .
Nisciunu si ch’andat, pariat chi tottu aiant dolu de lu lassare solu, furriadu in terra.
Calicunu chiscaiat de dare  un’ispiegassione de cussa disgrascia mala: naraiant chi su pitzinnu, comente fut arrividu, sueradu e accasdadu si che fut bettadu in abba e gai e tottu, bi fut restadu.
Comintzat a iscurigare e pianu pianu falat sa notte. Sas mamas si che ritirant sos fitzos; fut finida in tristura una die chi deviat essere de serenu riposu e divertimentu.
Primu de mi che coscare, sempre pensende a i cussu pitzinnu, m’acchero a su bascone: sa luna piena pariat chi  fut mandende totta sa lughe sua subra cussu lentolu ancora pius biancu in s’iscuru.
No apo immentigadu s’astriada  chi m’aiat attraessadu s’ischina.