Su
fizu fut torradu da iscola brinchitende dai s’allegria: l’aiant aprovadu e fut
intradu in domo cun sa pagella in manu a ghisa de bandela.
“Abba’
mà, abba’.”
Sos
votos pius bellos de gai non podiant èssere: totu dieci. Già si l’isetaiat ca
sa mastra totu s’annu, non aiat fatu che bantàrelu pro s’inteligèntzia e i
s’incrinu chi poniat in s’istùdiu. Mancari cun sacrifìzios, fut resèssida a li
comporare su lìberu, non l’aiat fatu mancare sos cartolàrios cantu fut durada
sa prima elementare edognisero si lu setziat afaca e luponiat a fàghere sos còmpitos
e a lègere.
Gràscia
la leat:
“Anno
Scolastico 1950 – 1951
Giovanni
figlio di N.N. e di M.G.”
Abbaidendesilu,
unu nodu si li ponet in bula e, a s’acua, s’asciutat unalàgrima cun su dossu de
sa manu,ma su fizu si nde serat.
“Laite
ses pianghende?”
“Ca
so cuntenta, fizu mè, cuntenta meda de te.”
Su
fizu fut divèsciu: sos cumpagnos de iscola pius bàscios, pili nieddos, ojos nieddos, cotos
dai su sole.Nanni invece fut unu prammu
pius altu de sos àteros, istrìzile, ducadu e rispetosu,pili mùstinu e non de
zertu ca aiat mandigadu pane chivalzu,comente naraiant tando.
Issu puru John fut altu, pili
mùstinu.
Sa
bidda, tando, fut piena de isfollados bennidos dai Casteddu, derruta dai sos bumbardamentos:
si bei funt frimmos solu sos chi non funt pòtidos fuire dai cuss’inferru.
Fumis
in su ’43 e i sos soldados mericanos funt arrividos fintzas a bidda e l’aiant iscussertada:
non si faeddaiat de àteru, funt una novidade totu cussos giòvanos altos, biancos, nieddos,bellos e fortes, chi pariant
sempre in festa e chi passaiant in sas carrelas porrende cingommas, cioculates
e sigaretas a totu, a mannos e a pitzinnos lanzos fadigados chi,a s’iscutza,
lis poniant fatu istropiende sas peràulas in ingresu.
Calchi
bolta, però, cun una punta de malignidade,sas cosas bi lis betaiant in terra e poiriaiant
a s’iscagaglionada abbaidèndelos acogliende,ispinghèndesi e atzufèndesi.
Dai
continente no arriviat pius nudda: non s’agataiat nen pasta, nen carvone, nen
tuccaru e nen sabone; solu chie podiat, comporaiat a “su mercato nero” ca su
chi daiant cun sa tèssera annonaria non bastaiat: 150 grammos de pane funt pagu
de aberu pro catzare cussu fàminenieddu e i sos mericanos funt ricos e daiant
de totu: dai sa bestimentas a su pane
biancu pius bonu de su pane-vìncere.
Sa
gherra non fut finida e dogni die fintzas sos padres de su cunventu umpare a òmines
e fèminas de afaca s’acociaiant a domo de babbai Sebustianu chi aberiat sa
ventana, pro lis fàghere iscurtare su bulletinu de sa radio. Sa Sardigna nde
fut luntana dai s’inferru, ma non mancaiant nen fàmine nen peleas: sa zente non
fut apasiguada, ognunu aiat calchi parente mortu de piànghere e, cando sonaiat
s’allarme si pesaiat un’abolotu chi faghiat
a cùrrere fintzas sos betzos, gasighì sos mericanos funt benènnidos pro
totu e totu lo trataiant comente liberadores.
A
denotte sas cosas cambiaiant: daghi funt in libera uscita, cun s’ajudu de
s’iscuru cussos piseddos bènnidos dai luntanu, si cheriant divertire e i sa
zente timiat fintzas a bessire.
Bufaiant
birra chentza mesura, e isu manzanu calicunu lu retiraiant ancora imbreagu,
giraiant tota note in chirca de fèminas a pagamentu, in dinari ma pius de
totu in cosa de mandigare; garrigaiant calchi pisedda
in sas camionetas e via.
Cussa
fut s’àtera cara de sa gherra, de totu sas gherras, dai sempre: chie binchet
pretendet totu, anzis cretet de àere diritu a totu.
Sa
gherra non nde messat solu sos òmines, mapuru pro sos chi restant non passat in
de badas e ogni cosa contat pagu cando giughes sa mata bòida, e cun sa mata bòida
tando s’agataiant fèminas medas de ogni edade e nd’aiant gana sos padres de preigare
dai sa trona.
Gràscia
fut una de cussas.
Aiat
solu seigh’annos e in su bumbardamentu in unu sinnu aiat pèrdidu sa famìlia e i
sa domo.
Fut
pianghende disisperada, cando una fèmina l’aiat agantzada a unu bratzu e l’aiat
salvadu sa vida trazendechela a su rifùgiu, cun sas bombas sighende a piòere
dai su cheluchipariant ràndine.
Non
solu l’aiat salvadu sa vida, ma non l’aiat abbandonada, anzis, l’aiat leada cun
issa e umpare si funt aunidas a una truma de isfollados chi si funt incaminende.
Issa no ischiat mancu ite li fut sutzedende e i su dolore fut tantu chi non l’importaiat
de nudda e gasighìl’aiat postu fatu che una criadura.
Si
nde l’aiat leada pro li fàghere cumpagnia una batia anziana pòvera e suferente,
chentza fizos chi viviat in una domita a sas alas de fora e totu su chi li
podiat dare fut una branda afaca a su letinu sou.
In
cussa branda,Gràsciaaiat passadu sa prima note pianghende, e non sa prima ebbia.
Sa
betza faeddaiat solu in sardu, sa pisedda mesu in italianu e mesu in
campidanesu, ma si cumprendiant su matessi e, pro ambas duas,chi su destinu
aiat aunidu comintzat una vida noa; no aiant nudda, solu su chèrrere bene chi
creschiat dogni die.
Gràscia
assistiat cun totu sas atintziones sa chi, dai subitu, aiat giamadu mama Frantzisca.
Ma si tando sa vida fut peleosa pro dognunu, pro duas feminassolas, lu fut
ancora de pius. Pro cussu Gràscia si bettaiat a fàghere de totu, andaiat puru a
gioga, a fenugeddu e murta chi bendiat in sas carrelas e s’aiat fatu fitianas
chi in giambu li daiant calchi ou, calchi biculu de casu o de regotu.
Fut
una bella pisedda, alta, ojos bios a tratos velados de tristura: non b’aiat giòvanu
chi non si bostaiat a l’abbaidare.
John
puru si fut seradu de issa, dai sa die chi l’aiat bida falende in sas iscalas
de cunventu, si fut boltadu a su tzocu de sos zòculos e nde fut restadu
ammachiadu.
Ispìciu
comente chie est padronu, si fut acorziadu, e si fut atrividu a la faeddare;
issa, birgonzosa, aiat illongadu su
passu, ma infine isterrende su bratzuaiat atzetadu su cioculate chi l’aiat porridu John. Non funt tempos de rifiutare
nudda o de si birgonzare a leare sa limùsina mancari da un’ òmine mai bidu nen
connòschidu.
Mama
Frantzisca, chi no aiat mai assazadu su cioculate, aiat crètidu, a primu, chi
l’aiat furadu e l’aiat brigada: issa no aiat rispostu.
Sa
pòvera batia comintzat a suspetare e a
si preocupare ca, dai sa die, Gràscia torraiat a domo sempre cun dogni bene de
Deus: iscatuletas de peta, pane, farinalate, casu… S’abizat chi Gràscia fut
cambiada,fut pius allegra, calchi bolta cantaiat e calchi bolta fut pensamentosa,
ma sempre oriolada a bessire cun calchi iscùgia.
Tando
unu sero leat sa regione, l’avertit e la consizat che una mama.
Gràscia
l’assigurat chi John fut unu bravu giòvanu e l’aiat prommissu chi, comente
finiat sa gherra, si l’afidaiat e si che la giughiat a Merica.
Una
note de istiu, mama Frantzisca si fut corcada chito e Gràscia l’aiat nadu chi
si trateniat ancora un’iscuta a si leare
su friscu in su giannile. Unu pagu l’aiat isetada ischidada, ma poi su sonnu bi
l’aiat fata.
Ma,
a parte de manzanu, mama Frantzisca,comente aberit s’oju, s’abizat chi su letinu
de afaca non fut tocadu e, setzèndesi in s’ata de su letu si giughet sas manos
a conca.
In
sos noe meses apoi, a sas peleas de dogni die s’aggiunghiat su disprèziu de sa
zente,e pius de totu desas feminas, chi tando non perdonaiat: pius de unu mossu
feu ch’aiat devidu inguglire.
Solu
mama Frantzisca li fut restada a costazu
e aiat fatu totu su chi aiat pòtidu; si
fut fintzas ingramesciada a sas monzas
de s’asìliu chi aiantbuscadu unu pagu de cosas pro bestire sa criaduredda chi
fut benzende a su mundu,dai calchi fèmina de bonu coro chi aiat fizos minores.Cando fut nàschidu
Nanni, (l’aiat chèrfidu pònnere su lùmene
de su babbu) e i sa mastra de partu l’aiat bestidu, pariat unu signoreddu.Abaidendelu,
Gràscia s’aiat immentigadu sos luttos, sos patimentos e i sas umiliassiones.
Li
torrat sa pagella e, abbratzendesilu, li narat: “Como ammùstrala a mama
Frantzisca chi t’istrinat.”