sabato 29 ottobre 2011

Fondamentalmente vero


Su saccapane
Coment’asciat sas istangas de su carrittone pro attaccare su caddu, lu idet setzidu sutta, accucuadu cun d’unu saccu, mortu ‘e frittu, cun s’arva longa e i sos gambales bruttos de ludu.
Mancari siat ancor’iscuru, l’assebestat.
“No abboghinet tiu Andrì pro caridade, non li fatto nudda, non mi timat.”
Funt sas tres de manzanu e , tiu Andria, nd’aiat fattu essire su caddu pro l’attaccare a su carrittone chi lassaiat sempre in carrela addainanti ‘e s’istalla. Deviat garrigare sas lattas de s’ozu pro sos fittianos de duas biddas de affacca.
Primu de ripondere s’abbaidat in tund’in tundu: in s’uttorinu non b’aiat anima vivente.
“Tribuladu non l’ischis chi t’est chirchende totta sa giustiscia, mancu ch’esseras Samuele Stocchinu. Gianteris est arrividu a casemma un’ottocarru de carabineris armados dai cuccuru a pes e sunt prellustrende ogni perlogu. Nach’ant inghiriadu sa domo de mama tua e poi che sunt intrados che dimonios.”
“Già isco tottu, ma cretami, non l’ap’occhida deo. L’ap’acciapada morta. Appena l’apo ida, mi che so fuidu: tropp’a tasdu apo cumpresu chi cussu vigliaccu m’aiat traitu. E deo chi lu creia un amigu, ma…”
Sighende a attaccare su caddu, sempre a s’iscuja,:
“Sa zente s’est dimandende a ite ses torradu e i sa riposta est una sola. Fut un’istoria  immentigada. Ruffianos medas si b’aiat misciadu, e chissà si fut beru tottu su chi si naraiat e tottu su chi  t’est arrividu a orijas. Sas limbas malas faghent dannu pius de s’unda traittora; ma oramai fut finida, laite ses torradu?”
“Ca no aia pasu, cheria ischire sa veridade da issa, dai ucca sua la cheria intendere, poi mi che fui istadu torradu a continente e nisciunu m’aiat apidu pius bidu”
Si cagliat appena e sighit:
“Però como s’at a faeddare torra ‘e me. Unu piaghere li pedo solu, tiu Andrì, de m’aggiuare a ch’essire da idda”
Sigomente fut già garrighende s’ozu, li ripondet :
“Isterredi innoghe, tra s’iponda e i custa fila de lattas”
e aggiunghet:
“Abesumeu chi ses famidu, aipetta chi ando a ti attire caschi cosa.”
Ch’intrat e, dai sa credenza in coghina, leat duos panes, una fitta de casu e i s’abba e che zaccat tottu in d’unu saccapane etzu.
Sa muzere a sos zoccos, s’ischidat e dai su lettu li ettat boghe:
“E ite ses fattende, ti che creia andadu.”
“Nudda, sighi a drommire.”
Daghi su garrigu est bene sistemadu, tiu Andria, cun su telone, cavaccat sas lattas e Antoni, “su bandidu”, gai  lu funt giamende dai cando, chimbe dies primu aiant acciappadu, affacca a un abbadolzu, morta istocchitzada, sa chi li fut istada amorada.
Maria fut fitza de unu pastore riccu, bella giovana, cun duos ojos mannnos chi riiant primu de sas laras, bona pobidda; unu pastidu onu, naraiant e non li mancaiant sos pretendentes.
Antoni l’aiat connoschida in d’unu tusonzu e nde fut restadu ammajadu.
Su trattadore aiat cumbinadu sas cosas in presse e i sos parentes cuntentos, primu chi su pideddu esserat pastidu a sosdadare, aiant fattu su coju.
Funt giovanos, bellos, innamorados, cuntentos, aiant tottu, una coppia ammirada, ma invidiada puru. Passat pius de un annu in armonia: unu piattu andaiat e unu torraiat.
Ma a unu tzertu puntu, non s’ischit chie malasorte si b’est postu in mesu e comintzant sos malumores, sa calunnias,( fintzas raida l’aiant bogada), sas brigas e, dai nudda s’atzendet unu fogarone de odiu tra sas duas familias ch’arrivint a sas minettas, impunzadas dai ruffianos de un’ala e s’atera, ch’acchiccaiant su fogu giuttende apporridas.
Maria e Antoni non si funt potidos incontrare pius: a issa sa familia, la teniat isserrada in domo, a issu, chi fut resessidu a giumpare a su cuile pro isjarire sas cosas, su sogru l’aiat minettadu cun su fusile puntadu:
“Non ti torres attrivire, ista luntanu dai fitza mia , si non, ti occo a balla.”
E appoi de pagas dies che l’aiat mandadu sos donos cun su trattadore.
“A cal’ala si tuccat, tiu Andrì?”
“Passo dai s’ala ‘e Romana e arrivo fintzas a Biddanoa.”
“M’andat propriu ene.”
S’omine tirat sas briglias e truvat su caddu.
S’intendiat solu su zoccu de sas rodas, in cussu silentziu totale, in cussa notte niedda.
Restant mudos fintzas a sa essida ‘e idda. Mudu tiu Andria ma ben’attentu a orijas paradas, allutzende cun sos ojos pro chi no l’esserat isfiuda manc’un’umbra.
Comente lassant sas ustimas domos, chentza si ostare , narrat:
“Semus fora ‘e idda”
e Antoni, sempre a s’iscuja, ripondet:
“Avvestami daghi semus affacca a sas gruttas de Montemajore e gai primu de s’avreschida, resesso andare a su cuile de un amigu meu.”
Dai luntanu s’intendiat s’appedu de su lodde, sas tirrias de sa tonca e caschi cane baulende. Funt unu affacc’a s’ateru, s’aiant isterridu su bratzu, si funt potidos toccare, ma cun su pensamentu, funt a mizas de distantzia.
Su caminu fut longu, non s’intendiat mancu una sisia ‘e entu, e , ogni tantu torraiant a sa rejone.
“M’aiat osganitzadu s’abboju G.N. camuffadu de amigu e che so ruttu che unu sorighe in su sorigalzu.”
Cand’intendet ippriccare cussu numene, tiu Andria cumprendet cosas medas. Cun sa mente, torrat insegus de vint’annos e s’ammentat de unu masone de arveghes iscannadas in d’una notte, de tres caddos iscarrugados, de fusiladas da un cuile a s’ateru.
Appoi e un’ora e mesa e pius de caminu, tiu Andria avvertit:
“Nos semus avvicinende a Montemjore e semus pro arrivire a una giraosta de s’istradone, in d’unu trettu de campagna tott’avures, cun d’unu brincu che ses sutta. Deo accosto su carrittone a sa manchina, mi nde falo a primu e, si tottu est a postu, ti naro ebbia- Bae- Non t’immentighes su pane.”
“Deus bi lu paghet, non m’ap’a immentigare mai su ch’at fattu pro me. Chissà si nos amus a torrare a bidere…”
“Bona fostuna, mancari fintzas a i como n’as apidu pagu e nudda.”
Tirat sas briglias, su caddu si frimmat e tiu Andria si nde falat girendesi a dogn’ala. Fattende finta de cuntrollare sas corrias, narat: “Bae”
Su bandidu iscudet unu brincu che un attu, e ipparit in mesu a sas avures.
Tiu Andria, sighit su caminu sou e poi ‘e duas dies, est torra in bidda; non tunciat mancu cun sa muzere e mantenet su segretu de su chi li fut sutzessu pro tantu tempus.
Sa zente no aiat atera rejone: chie la naraiat cotta chie la naraiat crua: sa mosta che l’aiant interrada e Antoni pariat sostu in sale e in abba.
In Santa Rughe, issu iscustaiat sos cummentos, ma mai l’at bessidu un alenu.
Passat su tempus; sa cosa pianu pianu s’iffrittat e in bidda sa vida, sighit coment’e sempre: un’istagione fatt’e s’atera, bonas e malas, comende Deus las mandaiat.
Bindigh’annos che funt barigados, cando su manzanu de Pasc’abrile una oghe olat da i domo in domo: sa zente fut ippettende sos reppiccos des sas campanas invece sa notiscia chi aiant mortu a G.N., est che unu raju faladu a s’improvvisu.
Tiu Andria, oramai affacca a sa settantina, si fut pesadu chitto e fut atzendende su furru pro coghere s’anzone, cando li paret de intendere busdellu e movimentu in carrela.
“Accherat a sa gianna e abbaia ite b’at.”
Narat a sa muzere chi li fut porrende  unu rabatzone.
Issa essit a fora: a i cuss’ora non b’aiat mai niscinu, invece sa die, in sa contonada, unu fiottu de omines, funt arrejonende abolotados. S’accociat e preguntat a unu ite aiat capitadu.
“In Runaghedu ant acciapadu G.N.mortu; bi sunt già sos carabineris piantonendelu,e non bi lassant ruppere a nisciunu, ch’ant alluntanadu fintzas sa muzere e i su fitzu chi
funt curridos luego. Nachi chi in domo sua bi sunt sos borulos che in catza russa.”
Sa femina, torrat a domo e narat tottu a su maridu chi restat siccu che linna.
Pagas dies a poi, che ogat su caddu dai s’istalla pro l’attaccare a su carrittone (non andaiat pius a bender’ozu a sas biddas, ma l’aiat mantesu pro sos trabaglios de cam- pagna). Bettat s’oju, e, ligadu a un’istanga, idet su saccapane.

( Su saccapane, secondo premio ELIGHES  ‘ UTTIOSOS, Santu Lussurgiu 2008 )

sabato 22 ottobre 2011

Personaggio





Dominigheddu
Sanna Domenico
Ittiri 13-09-1905
Ittiri 29-10-1918

Non fut  bastada sa gherra, chi si ch’aiat inguglidu sa mezus gioventude ittiresa ( non b’aiat familia chi no aiat unu mortu de pianghere) chi, s’ipagnola,  che unu raju, cupit sa idda de Ittiri.
No abbaidat in cara a nisciunu: né mascios né feminas. né mannos né minores. Sos liberos de Istoria aggiummai no nde faeddant, ma in pagos meses, faghet pius mortos che i sa gherra in chimb’annos. E, si su nemigu cumbattiat a faccia a pare, custa traittora, ti cupiat a palas chentz’avvisu, no aisti armas pro di difendere e in tres dies che fusti in s’ateru mundu.
In domo de Nica Licò, s’ipagnola, in d’una die casda de austu, fut intrada che unu ladru: su maridu Andria Sanna, massaju de barantases annos, in su mezus tribagliare, torrat dai su cunzadu cun sa frebb’asta e Babbai Melone, nudda podet contra sa messadolza de sa morte. Aiat lassadu tres orfaneddos: Antonia, Dominigheddu e Carinedda.
Antonia aiat degh’annos e l’ant bestida subitu de nieddu, Dominigheddu de aggiummai treighi, cun sa fascia niedda in  su bratzu, si fut setzidu cun sos omines affacca a su onnumannu e i sos tios, invece, a Carinedda de duos annos e mesu, si che l’aiat giutta Filippa a domo sua e poi si l’aiat tenta.
Dominigheddu, oji canu che i su babbu, fut de indule ona, poniat mente e faghiat sos cumandos non solu a sa mama, ma puru a mama Canduffu e  a sas tias. Aiat fattu sa prima e i sa segunda, sas iscolas de tando, e li piaghiat meda a contare. Li piaghiat  puru a andare a campagna cun su babbu chi lu giughiat a caddu, cando fut tempus bonu. Aggiuaiat a faghere calchi trabagliu: a ippedrighinare in sa inza, a faghere sas fascinas de sammentu, a binnennare, a isgranare su triguindia,  accoglire olia, comente faghiant tottus sos pitzinnos fedales suos e si leait  gustu, a faghere  cun su frusciu, su cantu de sos putzones. In busciacca giughiat sempre sa morrocula, su tiralastigu  e i sas ballas fattas de avinu.
In su Montigiu s’agattaiat avinu meda e in sos seros longos de s’istiu, sos pitzinnos nde leaiant a cantos mannos e lu trabagliaiant in sos gradinos de s’iscalinada ‘e cuventu. Si poniant tottu in fila a chie ruppiaiat de pius, poi b’attappaiant s’avinu fintz’a cando diventaiat modde e si podiat trabagliare. Sos mascios si faghiant sas ballas e la poiant a asciuttare; daghi funt prontas, giogaiant in sas carrelas. Dominigheddu nd’aiat unu calasciu pienu.
Fut  affiscionadu a su pius giovanu de sos tios: Doddore chi lu setziat in bricichetta e aiat piantu disiperadu cando issu fut pastidu a su Cile e cando fut pastidu a sa gherra. E dai cando, Doddore nde fut torradu invalidu, bisonzosu de assistentzia, Dominigheddu ch’istaiat totta die in ue sa onnamanna. Si setziat addainanti ‘e su tiu chi non podiat pius  faeddare e li daiat tentu. Lu cumprendiat cun d’una ojada: li munteniat sa manu, l’acchidaiat sos cabidales, l’aggiuaiat a ponnere calchi passu e cando li daiant a mandigare e i su tiu comintzaiat a tuscire, li daiat calchi coppigheddu a palas pro l’aggiuare a inguglire.
Funt passados solu duos meses dai cando fut mortu su babbu, chi unu manzanu si nd’ischidat a tasdu. Comente abberit sos ojos, s’abbizat chi fut die fatta e daghi andat a s’i nd’asciare li pariat de giughere sa conca boida; l’arrumbat torra a su cabidale, si  toccat sa fronte chi fut brujende e li pariat chi li doliant tottu  sos ossos.
Nica pessamentosa e seria che morte, fut in su giannile ‘e s’ostu atzendende su fogu pro iscasdire unu ticcu ‘e latte, cando Dominigheddu abboghinat dai su lettu:
“Ma’, benzat ma’, benza’ ma’”
cun d’una insistentzia chi l’assustat.
Curret a s’appusentu
”E it’e’ fitzu me’ ?’”
 li preguntat cun su coro olendecheli.
“Tocchemi su fronte ma’, mi paret brujende e mi doltzo tottu”.
Sa mama, assaccarrendelu li ponet sa manu in su fronte e unu pessamentu feu li passat in sa mente. ma pro no assucconare su pitzinnu, li narat:        .
“Caglia, caglia chi no est nudda: as leadu copp’e aera deris  sero cando che ses essidu chentza gianchetta e fut pioende. Como ti fattu una tatza de latte casdu.”
Ma appena chi essit dai sa gianna, si giompet a pilos a sa muda.
“Ite raju faladu, Andrì non bastaiat chi mi nde l’aist ettada tue sa domo, e comente fatto? Comente at a essere sa vida mia tribulada. Ohi in luna mala so naschida! Sa familia mia arruinada.”
Tzoccant in su portale e aberit a sas sorres Maria e Filippa. Solu issas podiant essere ca, dai cando fut mortu su maridu, nisciunu b’intrait pius timende su cuntagiu: unu manzanu dai su bascone aiat fintzamente bidu sa comare chi primu de arrivire a gianna sua, aiat giumpadu a s’atera azanella cavacchendesi sa ucca cun s’isciallu.
Sa zente non bessiat pius: sas carrelas boidas e i sas giannas serradas.
Che las intrat a coghina, serrat sa gianna, faeddende a s’iscuja e tremulendesi che foza comintzat:
“Dominigheddu…”
e iscoppiat a pianghere. Filippa l’aggantzat a sos butzos:
”Dominigheddu ite?”
Chentza alenu Nica ripondet:
”Andade a giamare a Babbai Melone”
Maria e Filippa s’abbaidant a pare chentza tunciare:  no b’aiat bisonzu de peraulas pro comprendere.
Maria intrat a s’appusentu cun sa tatza ‘e su latte:
“Da, Dominighe’ bie su latte chi ti faghet bene”
“No nd’apo gana ti’, no apo gana de nudda”
“Mi est dusche dusche, a cua de mama tua, t’apo postu un ateru cocciare ‘e tuccaru”
Pro accontentare sa tia, su pitzinnu nde biet unu ticchigheddu.
Intanto Filippa che fut bessida in presse e in coita a chiscare su duttore. Affacca a domo sua lu idet cun sa buscia, prontu a faghere sas visitas.
“Su dutto’ su dutto’currat a ue Nica, Dominigheddu est malaidu”
“So enzende luego, fui propriu andende cuss’ala”
Antonia curret a aberrer’ a su duttore e l’accumpagnat fintz’a sa gianna de s’appusentu.
“Bidimus custu zovinotto, narami ite ti dolet” 
preguntat leende sas barras de Dominigheddu cun sa manu.
“Tottus sos ossos ma de pius addaisegus des sas origias e des sos ojos”
“ Como aberi sa ucca e bogande sa limba “
Sa limba groga est sa cunfirma de su chi tottu funt  timende.
Nica, Maria e Filippa in pes de lettu, bestidas de nieddu pariant tres istatuas de mammaru.
Babbai Melone si girat a s’ala issoro fatende ‘e conca. Dai  sa buscia chi aiat postu subra su cantaranu, leat un fogliu e iscriet.
“Dadeli custa meighina”
 poi narat a su malaideddu:
“Mi raccumando resta coscadu e mandiga calchi cosighedda A ti piaghede sa ua ?”
“Emmo”
“Già torro crasa a t’idere”.
Innant’e ch’essire dai su portale, su duttore si girat rassignadu a Nica e, fattende ‘e oju:
“Non b’at pius nudda ‘e faghere”
Antonia sempre ficchida addainanti de sa gianna, aiat iscustadu tottu: sa cara ‘e prata chi pariat ancora pius bianca dai cando l’aiant postu su muncaloru nieddu pro su luttu de su babbu, s’infundet de lagrimas chi s’asciuttat cun su prammu ‘e sa manu. Ai cussu frade chi pienaiat sa domo cheriat ene meda e non lu cheriat perdere.
 Passat totta die e Dominigheddu fut sempre peorende.
A s’iscurigada torrant sas tias. Filippa chi, de sas battoro sorres Licò fut sa pius  dezisa, preguntat a Nica, chentza giros de peraulas
“Cal’estire li ponimus in su baule, comintza a lu preparare.”
Chiscant in su gasdarroba e i sos calascios, ma non nd’agattant mancunu adattu a su bisonzu: su ‘e su Grijimu non l’istaiat pius.
“Fitzu meu mancu estire as pro andare a s’ateru mundu”
“Cagliadi chi bi lu faghimus nou”
narat  Maria chi fut cosidora e primu de ch’essire a si procurare sa roba, leat duas misuras a su nebode.
“Eh ite deves faghere tia Marì?”
“Ti fatto su estire nou a daghi sanas”
 li ripondet cun d’una faula e lu lassat cun su onnumannu chi fut tottu su sero setzidu affacca a su lettu de su malaidu. Babbu Licò ogni tantu infundiat unu pannu  e bi lu passaiat in su fronte. L’aiat battidu sa cariga, comente faghiat  sempre, ma su pitzinnu no nd’aiat cheffidu.
Su onnumannu restat totta notte in domo de sa fitza, no aiat apidu su coraggiu de lassare su nebodeddu.
Maria si nde pesat chitto: lestra sestat e cosit e, primu de mesudie sa gianchetta e i su calzone funt prontos. A didu tentu no aiat fattu busciaccas: tantu  a ite podiant servire sas busciaccas a unu mortigheddu?
 E gasicché aiat  ripammiadu tempus e roba.
Daghi Dominigheddu idet su estire mancari chentza gana, si lu cheret proare e non li podent negare cust’ustimu disizu.
Sa mama, fatendesi una fotza chi manch’issa creiat de aere (sa gana fut solu de pianghere pro lassare iffogare tottu su dolore chi fut  incubende), muda, aggiuada dai Antonia e dai sa sorre, lu estit.
In s’appusentu b’aiat unu silentziu frittu ‘e morte.
Su pitzinnu, aggiuadu dai sas tres feminas, resessit a si ficchire arrumbadu a su lettu e a s’abbaidare in s’ippigiu de su cantaranu.
“Ite bellu, giustu giustu m’est; chissa ite at a narrere Doddore daghi m’idet.Ti(a) a Istevene puru l’as fattu?” 
preguntat a sa tia alligendesi sa gianchetta cun sas manos.
Antonia non bi la faghet pius, si ch’essit a s’ostu pianghende a succutos. Si setzit in d’una pedra sutta s’arvure de sa carruba cavachendesi sa faccia cun sas manos. Li pariat comente in d’unu sonnu de idere su frade cando che pigaiat a punta fattende zanzigare sos rattos e issa lu brigaiat:
“Falande, falande chi nde rues e ti truncas sa mola ‘e su tuju”
E cando a cabidanni, dai sa petza de sa batza, lestru che un attu, pigaiat a s’arvure de sa figu; una osta che fut ischigliadu in s’abba e si fut tottu infustu: issa l’aiat tramunadu a cua ‘e sa mama pro non li faghere leare una briga.
Intantu in s’appusentu Dominigheddu, andat a che tzaccare sas manos in busciacca.
“Ma comente mi l’as fatta custa gianchetta ti(a)? chentza busciaccas e i sa cosa in ue mi la ponzo?”
Si las aiant puntas in cussu mamentu, a Nica e a Maria, non lis aiant appidu mancu un uttiu ‘e sambene.
Maria però at sa prontesa de li ripondere:
”Ca est ancora infetzidu, anzis, como chi ti l’as medidu, leo sa mesura de s’astaria e ue las appitzigare”.
Leat s’agu iffilada e, ponzende duos puntos
”Innoghe ene andant?”
 “Emmo”
 “Como ogadindelu chi l’agabbo a cosire ”
Vintibattor’oras a poi bi l’ant torradu a ponnere, ma in su baule.
Chi in sa gianchetta non b’aiat busciaccas, non si nd’est abbizadu nisciunu ca Dominigheddu fut tottu cavacadu de fiores biancos.

( Terzo premio NANNEDDU CHIGHINE Ittireddu 2006 )

giovedì 13 ottobre 2011

Una grande storia d' emigrazione

Doddore Licò

Salvatore Aliquò
Ittiri 11-12-1882
Ittiri 31-10-1919

Dai cando Peppinu aiat iscrittu chi torraiat a Ittiri, pro una vacantzia de un annu, cun sa muzere e cun sos fitzos (sos nebodeddos naschidos in Cile, Pepito e Bianca chi Caderina Canduffu non connoschiat ancora), in domo de mastru Zuseppe Licò, non b’at apidu pius pasu. Bi cheriant ancora tres meses a s’arrivu, ma sorres Licò non podiant ispettare a s’ustimu mamentu a preparare sas cosas comente s’ispettant.
Dai s’allegria de sa bella notiscia, passant a sos arrejonamentos pro comente rezire e sistemare sos istrantzos. Non b’aiat die chi non brigaiant: sos omines si faghiant a un’ala ca, si proaiant a narrere  calchi cosa, los appopaiant:
” Cagliadebos chi ois non cumprendide nudda, custas sunt cosas de feminas”
A Anghela, sa minore de sas sorres, non li lassaiant mancu aberrer’ bucca, Nica e Maria funt de indule ona e non bi la faghiant a cuntrastare a Filippa. Sa pius pettorruda e a mama Canduffu: sunt issas duas infinis che detzidint tottu.
Filippa aiat sa domo pius manna e no aiat fitzos gasicché, toccaiat a issa a los alloggiare e a lis ponnere a diposissione su logu: cosa ch’issa cussideraiat un onore mannu.
Comintzant sos preparonzos: primu ‘e tottu faghet illattare sa cameras e i sa fatzada.
Aggiuada dai babbu Licò, chi fut mastru ‘e ascia, dat una manu de tinta a sas giannas e a sos bascones. In su pianu de subra, approntat s’appusentu ‘e nanti, chi fut pius  solianu, pro su frade e i sa connada: passat tottus sos mobiles in ozu ‘e immanu e i s’immatonadu lughiat che i s’ispiju. In su lettu ponet sos lentolos de linu, filados e tessidos da issa, e i sa manta de picchè  biancu chi no  aiat mai impreadu. In s’appusentu de segus preparat sos lettos a una piatza pro sos duos nebodes. In s’appusenteddu ‘e nanti ponet unu canapè antigu e in pes, una pedde acchina, addainanti de sas cadreas duas peddes de anzoneddu chi aiat conzadu issa matessi, sa banchighedda cun su tappete  nou, e in su muru aiat appiccadu unu  cant’e cuadru mannu de sant’Antoni. Aiat comporadu su lavabu nou de ferru battudu cun su lavamanu e i sa brocca de majolica, nd’aiat bogadu sos asciugamanos cun sa frunza ‘e macramè e aiat sistemadu tottu in s’istanzinu da ue s’intraiat a su comudu (unu lussu pro tando).
 Puru mama Canduffu aiat fattu illattare sa domo.
Sa chida primu de s’arrivu tottas battoro faghent sos biscottos, sos amarettes, sos piricchittos e i su rosoliu pro sa bicchierada, poi su pane de ogni ipessie e calidade.
Fut unu sapadu sero cando una carrotza si frimmat in carrela ‘e cuventu, affacca a s’iscalinada.
“Curra’ ma’ currada  chi sunt arrividos”
abboghinat Filippa abbratzende su frade chi fut torradu , cun sa familia dai su Cile.
Fut pastidu cojuadu nou in su 1909, in chisca de trabagliu. Non chi in Ittiri non trabagliaiat, ma fut intelligente e disizosu de cambiare vida, aiat capazidades chi cheriat ponnere a fruttu e gasicché aiat dezisu  de andare in chirca de fortuna in Cile.
Tottu li fut andadu ene  e in pagu tempus, si fut fattu riccu, ma riccu aberu. Como fut torradu cun sa muzere e i sos fitzos chi funt naschidos in Vina del Mar.
“Fitzu meu fitzu meu”
resessit solu a narrere sa mama e s’abbratzant pianghende ispintos dai tottu sos parentes e i sos bighinos chi funt curridos luego.
Daghi mama e fitzu si distaccant, Peppinu s’acciapat addainanti Doddore. S’abbaidant e si chi ettant unu in bratzos de s’ateru :
“Mama m’at iscrittu chi ses cicrista. L’ischint puru tottu sos bittiresos chi trabagliant in Temuco e Vina del Mar e dogn’osta chi m’ident mi preguntant de  a tie”
“Già est beru, so arrividu puru segundu dai Casteddu a Tathari, in d’un ateru mamentu t’ammustro sa medaglia de prata e i sa pesgamena”
Doddore si fut fattu pius altu de issu, bellu, forte, neosu cun d’una conca ‘e pilos nieddos e i sos ojos sempre riende: bestidu ene ca fut patzosu.
Aiat sa passione de su cicrismu, fut tifosu de Ganna; fut resessidu cun calchi sacrifissiu a ponnere a parte su inari pro si comporare sa bricichetta e s’allenaiat su manzanu chitto e i su sero daghi finiat de tribagliare. Ischiat sonare sa chiterra e serenadas nd’aiat fattas più de una, puru in sas biddas de affacca. Cando passaiat in carrela, dai sa gianna a unu oe, sas bajanas l’abbaidaiant.
Fut su antu de sorres Licò.
In tottu su tempus chi Peppinu fut restadu in bidda, sos duos frades si funt trattesos boltas medas a arrejonare solos: funt  andados pagas boltas a Tathari e nde torraiant cun pabilos.
Sa mama chi si fut abbizada de tottu custos andamentos, chiscaiat de los iscustare: faeddaiant sempre de trabagliu. Peppinu li naraiat de sa fortuna ch’aiat appidu in su Cile: in Temuco aiat postu una frabica de ceramicas artisticas preziadas in totta sa natzione, espostas in Santiago e in su giornale “Manana” nde faeddaiat boltas  medas sempre pretziendelas. Bi trabagliaiant su fradile e tantos ateros sardos, ma li serviat una pessone de fidutzia ch’aiat in mente cosas medas. Li faeddaiat de Vina del Mar in ue aiat una villa addainanti de su mare e de sas bellesas de su Cile.
Doddore fut pro contu sou pienu de fantasia, disizosu de connoschere ateras terras e puru pro si metzorare, ca Ittiri pagu l’offriat, dezidit de pastire cun Peppinu. Fintz’a s’ustimu no aiat apidu su coraggiu de lu narrere a sa mama e a sas sorres. Bi lis narat una die daboi ustadu. A babbu Licò che li essit:”Sangu di Diu”e mama Canduffu restat chentza sambene: tottu s’ispettaiat ma no cussu. Abbratzat Doddore pianghende:
“Coro meu coro meu, custu non mi lu devisti faghere.”
Sa tristura fut  intrada in domo e in su coro.
Pro su iatzu li dat unu pischeddu de casu, duos giobos de sastitza, su pane poddine  e i sos dusches. Filippa, chi  aiat sa buttega, su tuccaru, sos ippaghettis imboligados in pabilu biaittu e i su sabone.
Sa die chi su fitzu minore est pastidu Caderina Canduffu s’est puru raffiada e pius de un’ajana at piantu.
In sa domo boida sas dies non passaiant mai: totta s’allegria si che fut  andada cun Doddore.
Sa prima littera de su fitzu tantu amadu, arrivit a sa domo de carrela ‘e cuventu aggiummai tres meses a poi. Propriu in manos de sa mama, chi fut setzida in sa petza filande e arrejonende cu sa sorre Tesa, su postinu cunsignat sa littera e puru chenz’ischire né leggere né iscriere, issa, cumprendet chi eniat dai su Cile.
Pro la leggere giamant luego a Nica chi aiat fattu sa segunda. Sas bighinas puru si funt accociadas e si fut pienadu s’appusentu de zente. Daghi Nica comintzat tottu si cagliant.
“Cara mamma sto bene. Il viaggio è stato molto lungo e il mare abolotato faceva ballare il piroscafo, una notte anche i marinai hanno bumbitato…………”
e finiat prommittende de mandare unu restrattu.
Su babbu at iscustadu mudu abbaidende fissu sas laras de Nica cuasi a l’aggiuare a legger pius lestra. Sa mama non resessit a trattennere  sas lagrimas e cun sa coedda si las asciuttat supirende:
”Ohi fitzu meu istimadu in pedras anzenas che ses finidu, chissà si t’apo a torrare a bidere.”
“Meze’e cagliessi cun custu macchine e iscustet”
li essit male Filippa.
“Torrala a leggere”e non bastat una olta ma duas, tres, battoro e a s’ustimu l’ischiat a mente.
Che ponet sa littera intr’e sa busta e si la remunit tra su pettigliu e i sa pettiera, non si fidat a la dare a nisciunu pro ghi no esserat andada male.
“E a chie lu naramus pro sa riposta? Non creo chi Nica bi resessat”
Sa sorre Tesa, chi aiat iscustadu sempre fattende e conca,
 ”Si fusti bona lu naraisti a Babai Melone, deo isco chi faghet de custos piagheres; fintza s’atera die b’apo idu intrende una pessone. Già ando deo  a preguntare a sa muzere cando bos podet retzire”
Si ettat su pannellu in conca e chi essit lestra.
Girat sa contonada e tzoccat in domo de mammai Annetta. L’aberit sa teracca e la faghet intrare. Mammai Annetta daghi intendet sa rejone, gia ischiat chi Doddore fut pastidu a su Cile,
“Naralis a bennere istasero a sas battoro. A i cuss’ora si nde pesat, e ite cheres est istraccu dai su manzanu e daboi ustadu si reposat.”
Puntuales  a sa battoro, babbu e mama, si presentant a domo ‘e Babbai Melone chi lo faghet setzere addainanti de s’iscriania.
“Ebbè e ite narat Doddoreddu?”
”Mi sa littera su duttò”
Babbai Melone si ponet sos ippigitos e la legget.
“Bene bene, e ite cherides a l’iscriere?
”A si nde torrare chi deo e i su babbu semus betzos e dai cando est pastidu non faghimus ateru che pianghere.”
Su duttore comintzat a iscrivere.
“E poi?”
 “Ch’istamus sempre pianghende e lu gherimus in Ittiri”
“Custu l’apo già iscrittu”
 “E tando nudd’ateru”
Babbai Melone aggiunghet calchi notiscia de sa idda: chi su tilipesche aiat fattu dannos mannos a sos massajos, chi in Italia sas cosas si funt ponzende male e in sas zittades mannas sa zente pienaiat sas piatzas cun sas bandelas, chie cheriat sa gherra e chie no. S’Europa fut abolotada e dai pagu aiant mortu, cun sa muzere, s’imperadore de s’Austria e già fut comintzadu a mancare su tuccaru.
Daghi finit bi lis legget,  issos cuntentos li preguntant ite fut su disturbu.
“Andade in bonora”
Passant ateros tres meses e, cun sa segunda littera arrivint sos restrattos  chi aiat prommissu.
“Ite bellu paret unu segnore!”
Bi naraiat chi  aiat comintzadu a tribagliare e chi fut cuntentu ca alanzaiat meda. Fut ancora in domo de su frade e tottu lu gheraint bene. Si fut incontradu cun sos tios Doddore e Antoni e cun sos fradiles cilenos chi oltas medas si che l’ aiant giuttu a domo issoro a bustare. A Nadale aiant fattu una bella festa, aiant mandigadu in giasdinu, adainanti de s’oceanu, ca fut una die casda de sole cun invitados sardos e a issu su frade l’aiat regaladu una bricichetta.
Finiat cun sos saludos e chi sempre pensaiat a su babbu a sa mama e a sa sorres e tottu los giughiat in  coro.
Sas litteras chi Doddore reziat in riposta, funt tottu che pare, pienas de dolore de sa mama:
”Torradinde torradinde fitzu meu”
Caderina non fut resessida a si dare paghe, si fut  accunostada a sa luntanantzia de Peppinu, ma de Doddore non lu podiat padire e non passaiat die chi non lu fentomaiat cun affrissione.
Daboi ‘e tantu Peppinu si leat su frade e li narat:
“Torra a ue  mama e faghela contenta, cun custu ragiolu est fattende una etzesa fea. Già ses giovanu e ses sempre in tempus, su Cile non si che fuit.”
De accordu iscrient a sa mama: aiat fattu già su bugliette e si fut preparende pro torrare cun su primu piroscafu chi pastiat.
Ite non fut s’allegria daghi Nica finit de leggere sa littera.
“Como puru pianghet?” faghet Anghela a  sa mama chi giughiat sos ojos lucidos.
“Caglia, caglia chi est dai sa cuntentesa”
In d’unu mamentu s’ispasghet sa oghe in totta sa carrela chi Doddore torraiat.
S’allegria però est durada pagu: su matessi postinu chi aiat cussignadu sa littera tantu disitzada, torrat a tzoccare unu mese a poi. Giughet una cartolina ruja e cando arriviat a sa domos fut comente chi b’esserat intrada sa rughe. Daghi bi la dat in manu, babbu Licò aggiummai che ruet mortu e Dominigheddu si ponet a pianghere comente intendet sa onnamanna attitende su fitzu, ca cussa cartolina, fut sa giamada a sa gherra.
“Ecco ite fut cussu cantu ‘e s’istria ch’ap’ intesu derinotte”
A sas boghes accudint tottu  e Tesa curret a ue Babbai Melone chi iscriet duas rigas solu pro narrere a Doddore de non si movere dai su Cile e ch’impostat sa littera cun s’isperantzia de frimmare sa pastentzia.
Ma su destinu malu at cheffidu chi su piroscafu chi che fut giuttende sa littera si siat incrociadu cun su chi nde fut battende Doddore, in mesu de s’oceanu.
Fut partidu dipiaghidu, ma in  su coro aiat s’isperantzia de torrare a su Cile. In sa baligia aiat postu tantos regalos, aiat pensadu a tottu: pro sa mama aiat comporadu unu rosariu de ramine.
Saludende su frade, chi l’aiat accumpagnadu a su postu de Buenos Aires,
”Già nos bidimus a presse”
aiat nadu; ma in su matessi mamentu, Peppinu cun su coro tripiadu, aiat pensadu:
”No nos bidimus pius”
Prima de intrare in su piroscafu in punta a s’iscala, Doddore si fut giradu a torrare a saludare su frade cun sa manu: e i cussa est’istada propriu s’ustima osta chi si sunt bidos.
Daghi arrivit a domo sua bi funt tottu ippettendelu: in su iatzu aiat pensadu meda ai custu mamentu e a s’allegria de sa mama, invece a s’intrada sas boghes e i sos piantos l’ant assustadu.
“E it’at sutzessu?”
e cumprendet luego chi l’aiant giamadu a sa  gherra.
Fut pastidu cun ateros deghe bittiresos in d’unu manzanu de entu e de abba; fintza su chelu fut pianghende cun sas mamas de cussos giovanos.
In Tathari nde lis aiant segadu sos pilos, lis  aiant dadu sa divisa, unu pagiu de bottas, sas petzas de  pes, unu pagu de biancheria, sa borraccia, sa gavetta, unu telu inceradu, pagas gallettas tottu intr’e su zainu.
Su sero a poi unu sergente los aiat radunados in sa piatza d’arme cun sos ateros giovanos bennidos dai sas biddas de affacca; a boghe asta lis  aiat dadu pagas istrussiones e poi los aiat accumpagnados fintz’a s’istazione e che los faghet pigare in su trenu pro Postudurre. Calchi mama e calchi amorada pianghet saludende sa triste pastentzia. Dai s’istassione a su postu b’aiat pagu, ma devent ippettare pius de un’ora primu de s’imbascare. Funt tottu giovanos ma nisciunu aiat boza de riere o de bugliare.
Su iatzu non finiat pius: Doddore non fut resessidu a drommire, e comente podiat drommire furriadu in terra cun sa conca subra su zainu? Cantas cosas li funt passadas in sa mente abolotada che i su mare chi fut attraessende! Dai s’oceanu  de Vina del Mar a su mare ‘e Genova, ite tristura!
A s’arrivu los fut già ippettende unu camiu chi che los giughet a una casemma. Pro deghe dies lo faghent marciare e a cando a sero giughiant sos pes uffiados. Duas bostas los aiant fattos isparare cun fusiles betzos. A denotte nisciunu serraiat oju dai su pulighe e ogni tantu s’intendiat calchi frastimu.
Daboi de unu iatzu, duradu aggiummai una die intrea, arrivint in zona ‘e gherra: unu sergente lis aiat nadu chi deviant dare su cambiu in trincea. Pighendeche in sa costera de su monte de rocca ischigliadita cun sos mulos addainanti, dogni tantu si deviant frimmare pro dare su passu a sos chi nde falaiant sos feridos in barella: borulos e sambene a trainu sunt sas primas duas cosas chi li mustrant sa cara vera  de sa gherra.
Unu mese ‘e fila est’istadu in trincea sutt’a s’abba, entu e nie in mesu a su ludu e aiat bidu e intesu de tottu.
Trinta dies de ifferru e cando fut torradu a s’accampamentu, intreu e si fut potidu cambiare cun bestimenta asciutta, li pariat unu sonnu feu: su fil’ipinadu, sos assaltos, sos feridos, su sambene, sas boghes, sos lamentos, sos mortos, su frittu, su ludu, su piogu, su puliche, sos fiagos… nde cheriat iscancellare tottu e dezidit de si tennere in su coro sos orrores e de non faghere mai ischire a sa familia su ghi aiat patidu e difattis in sa prima littera chi lis iscriet, bi naraiat de istare trancuiglios ch’issu istaiat bene.
Unu sero fut setzidu chenende cun ateros tres sosdados. Funt allegros ca su tenente nou, lis aiat fattu dare doppia ratzione de cioculatte e unu pacchetto de sigarettas. In sa posta b’aiat una littera pro issu dai sa mama e daghi l’aiat  leggida li pariat de essere pius serenu, ca bi naraiat, ch’istaiant tottu ene. Funt mandighende e riende pro sas cionfras sutta matafara de unu sosdadu cicilianu, contra su capitanu e i su generale. Su ranciu fut gia finidu e si funt  trattenzende ancora, cando  tott’in d’una, una granata che ruet iscoppiende, in mesu ‘e sa banca.
Sos ateros tres nde los accoglint a bicculos, Doddore grave feridu a bula, che lu giughent a s’ispidale. Non morit, chi fossi fut istadu metzus, e poi de duos meses de patimentos, lu congedant, che lu faghent accumpagnare a bidda sua e lu torrant a sa mama. Sa familia no ischiat nudda: fut pastidu unu giovanu che una bandela e l’aiant torradu unu tribuladu chi  non podiat faeddare né inguglire e puru su repiru li essiat a calaizu.: su dolore de sa mama e sas sufferentzias de su fitzu, funt iscrittas in cara.
Doddore aiat bisonzu de assistentzia die e notte e i sa mama addolorada che Nostra Segnora, non si ripammiaiat. Sas dies funt  longas a passare e i sas nottes de pius. Ma sos mamentos pius feos, los passaiant cando li deviant dare a mandigare. Sa mama l’imbuccaiat e li daiat solu latte, abba ‘e tuccaru e brou, cun attentzione a ticcu a ticcu e sempre timende ca, comente li poniat calchi cosa in bucca, comintzaiat a tuscire chi pariat attoghende: battiat su dolu fintz’a sas pedras.
Tottu cheriant bene ai cussu giovanu malauradu e, massimu sos de affacca, lu visitaiant e li faghiant cumpagnia.
Su 1918 non fut istadu un annu onu pro nisciunu e nemmanco pro sa familia Licò. In duos meses, morint de ipagnola, Andria e Dominigheddu Sanna, connadu e nebode de Doddore.
A daghi at ischidu de Dominigheddu, Doddore at piantu totta die: a mamentos cun sas lagrimas fintz’a terra, a mamentos istringhiat sos punzos borulende ca faeddare non podiat. Su nebode fut su ghi li faghiat cumpagnia a dies intreas cando bi fut su bisontzu, e pius de tottu lu cumprendiat: si cheriat calchi cosa, li faghiat un’asciada ‘e oju e fut luego accuntentadu dai cussu pitzinnu pascenscile. Dai sa morte de Dominigheddu si fut fattu pius seriu e boltas meda l’acciappaiant cun sos ojos pienos de lagrimas.
Fut passadu un annu giustu giustu, cando unu manzanu, sa muzere de unu pastore, lestra lestra l’aiat giuttu unu pingiattinu de colostra:
“Mi Doddore’, tiu Antoni at pensadu primu ‘e tottu a tie; est ancora casda casda.”
Sa mama luego bi la faghet assatzare. Doddore comintzat a tuscire fattendesi ruju che fogu. Curret su babbu chi s’accherat a giamare zente. A s’abolotu enint sas bighinas, ma nisciunu resessit a l’aggiuare e issu morit affogadu in bratzos de sa mama.
Fut su trinta de Sant’Andria de s’annu millenoighentodeghennoe.

( Doddore Licò, primo premio LIMBA E AMMENTOS, Ittiri 2005 )

domenica 9 ottobre 2011

Premessa del webmaster

Carrela  De Cuventu  è il libro di prossima pubblicazione della scrittrice in lingua sarda, Teresa Lonis, che non è nuova a usare la propria lingua nativa come dimostrano i premi e concorsi a cui ha partecipato e qui di seguito segnalati, i cui racconti verranno successivamente postati:

. Doddore Licò, primo premio LIMBA E AMMENTOS, Ittiri 2005
. Dominigheddu, terzo premio NANNEDDU CHIGHINE, Ittireddu 2006
. Su saccapane, secondo premio ELIGHES 'UTTIOSOS, Santu Lussurgiu 2008
. A carrasegare si curriat sa pudda, menzione LIMBA E AMMENTOS, Ittiri 2009,
. Mal’ astru, terzo premio LIMBA E AMMENTOS, Ittiri 2010
. Amigos, secondo premo ELIGHES 'UTTIOSOS, Santu Lussurgiu 2010
. Masgarida e Clara, terzo premio PAULICU MOSSA,  Bonorva 2010
. Sa gavetta, menzione LIMBA E AMMENTOS, Ittiri 2011

Ecco come la scrittrice presenta Carela De Cuventu:


So ‘ittiresa e so naschida in d’una domo de carrela ‘e cuventu, in ue so vivida, francu su tempus chi so istada in Thatari pro istudiare, fintzas a cando no mi so cojuada.
Comente sos ammentos de pitzinnia s’accherant, torro insegus cun sa mente a sos annos passados in cussa carrela,  in sos intorinos de cuventu e Santa Rughe, in ue fumis tottu padrones e chi faghiant paste de sa vida, ca fut su logu de sos giogos, de s’allegria, de brigas e cundierras e puru de dolores
Su chi naro in custu libereddu, creo siat restadu in s’ammentu de tottu sos chi mi sunt istados cumpagnos in cussos annos bellos e ipero chi  l’ apant arribadu.

Per saperne di più, in attesa dell' uscita dell' opera, penso possa essere utile questa mia breve introduzione:

Carrela De Cuventu è un bel libro in lingua sarda della scrittrice ittirese Teresa Lonis,  più volte premiata nei concorsi in limba. Prossimamente un pubblico più vasto potrà conoscere e apprezzare la produzione della  scrittrice,  che esordisce con quest’ opera di storia locale e memoria personale,  ma a cui seguiranno a breve altre di natura specificamente narrativa.
Carrela, la strada, è una bella parola in sé e un bel luogo deputato dei giochi d’ un tempo narrati nel libro, perfino di molti mestieri non più in uso, della consumazione di cibi, di feste di Santi e delle proposte di rimedi per ogni male. Nella strada c’ è tutto, passa tutto quello che è divertimento, utilità sociale, notizie e annunci, teatro di vita e di comunicazione, profano e  sacro. E tutto questo in una porzione di strada, quella De Cuventu, ma tutte le altre sono  altrettanto nell’ ambito di quel contesto di civiltà preindustriale.
Carrela non è solo la bella parola-espressione, metafora e sintesi di tutta una civiltà, ma è  anche il richiamo di tante altre parole, proprie della lingua sarda, che hanno una grande pregnanza di significazioni. Un esempio per tutte la parola Incunza, la raccolta. Se riferita al grano, indica insieme la mietitura, la trebbiatura, la ventilatura, la riposizione  del prezioso cereale e della paglia.
In Carrela De Cuventu  si  respira un sapore antico, un profumo di cose ed eventi di altri tempi, che la narrazione fa sentire come se fossero ancora realtà presenti. Si ritrova il tempo andato, l’ infanzia, l’ incontro, lo scambio, la coralità. Si comprende che vi erano valori di cui  manchiamo e di cui soffriamo la perdita oggi. È  sorprendente tanta spontaneità di scrittura viva ed ancor  più sorprendente è il fatto che la scrittrice fin da piccola avvertisse acutamente il gusto di queste realtà, le imprimesse nella memoria, nella propria vita e ne serbasse vivace ricordo nella lingua originaria. L’ uso della lingua sarda in Carrela De Cuventu non è pertanto una riscoperta, un’ acquisizione degli anni della consapevolezza, della cultura, ma l’ espressione del mondo vissuto ed  evocato. Non è  un artificio culturale,  un’ adesione al ricupero linguistico perseguito in  questi ultimi cinquant’ anni,  ma il mezzo spontaneo connaturato e maturato nel contesto di una civiltà. E’ qui il segreto della bellezza e della piacevolezza della scrittura di Teresa Lonis,  il pregio della sua opera e anche il merito, perché nell’ evoluzione linguistica e civile della società, conserva un patrimonio di lingua, di vita, di testimonianza coeva, di documentazione vissuta di usi e costumi del passato, con colorita narrazione e piacevolezza di stile. Un interessante libro, dunque, d’ esordio della scrittrice che non ha solo sogni nel cassetto, ma altre opere di pronta pubblicazione.

Mario Chiappini