mercoledì 23 maggio 2012

Carrela de cuventu

Maggio 2012: uscita editoriale di Carrela de cuventu , libro bello e significativo di Teresa Lonis.

Se vuoi vederne una presentazione, visita il sito


Il sito è scritto in tecnologia flash, pertanto, può essere visualizzato in modo corretto soltanto se hai installato sul tuo computer il programma, gratuito e scaricabile da Internet, Adobe flash player, ultima versione.

( Il webmaster Mario Chiappini )

sabato 5 maggio 2012

Unu che tantos

Fut naschidu in su 1887, tempos feos pro tottu: su mundu fut abolotadu. A s’iscutza in ierru e in istiu e calzoneddos sempre tappulados. Su ‘e battoro de ses fitzigheddos, a sos tres annos fut restadu offaneddu: sa mama li fut mosta de pastu cando fut naschida sa ‘e duas sorrigheddas. Su babbu si fut subitu torradu a accolloccare, li seviat una femina pro immannare cussas criaduras. Sa idriga los pesat a frastimos e a coppos, non ca fut pius mala de sas ateras, ma tando, tottu addritzaiant gai sos pitzinnos e pagu tempus lis lassaiant pro su giogu.
Su tiralastigu e unu cadditu de canna funt tottu sos divagos de Antoni Micheli, caschi dominiga sero de festa, o cando su tempus fut malu meda chi, fintzas su babbu nd’aiat dolu a che lu ogare a campagna.
De indule ona, aiat imparadu lestru a trabagliare, a ponner mente e mudu. Sa matta sempre boida, fintzas a betzesa s’ammentaiat sa caulada cun fae e lasdu de sa die de lasdagiolu e i sos ciciones de mesaustu chi, non mancaiant mancu in sas domos de sos poveros. Pro su restu famine nd’aiat cubidu meda. Trabagliu, trabagliu solu e sempre trabagliu, totta sa pitzinnia.
Cussa die de lampadas, Antoni Micheli, aiat triuladu  dai manzanu a sero in d’un’azola a sa zoronada; istraccu e mostu, daghi aiat chenadu si fut setzidu in d’unu crastu a fiancu de su giannile, in chisca de unu odale de friscu. Aiat illongadu sas ancas, cun sas manos addaisegus de su attile, fut abbaidende unu fiottu de paggittos chi funt gioghende a laddaras
In sa petza, invece si fut setzida sa idriga e, comente ogni sero, si fut accociada  sa comare ch’ischiat sos pisigulos de totta sa idda e i cussu sero, aiat una notiscia frisca frisca.
“E non l’ischit comare Buscia’ ite sunt nende?”
“No, e it’est sutzessu?”
“Nachi Peppinu Casu, si fitzu de Grascia Faina, a si l’ammentat chi fut pastidu a Merica?
(a s’intendere sa peraula Merica, Antoni Micheli  parat sas origias e iscustat su chi fun nende sas duas feminas)
Nachi  a sa mama l’at mandadu chimbe miza francos, chimbe miza comà e ite bos nde paret?”
“Ite mi nde paret?  bi essit unu palattu. E deo, mi che so imbetzende, e non isco mancu comente sunt fattos chimbe miza francos”.
In cussos tempos, giovanos meda funt pastidos e funt sighende a pastire a tribagliare in pedras anzenas, ca funt chischende  malianis pro su tagliu de su Canale de Panama e, Antoni Micheli, cun caschi soddu chi s’aiat postu a paste si pagat su bugliette.
Cun sos pabilos tottu prontos, puru sos de sa visitas de su duttore, cun d’unu sacchittu ligadu a musciu, pastit cun ateros a Genova. Furriados tottu a muntone in su postu devent ippettare duas dies pro s’imbascare in su piroscafu mannu cantu  duos palattos e aggiummai un’atera die b’aiat cheffidu pro che garrigare tottu cantu.
Sa fila de sa zente non finiat pius;  funt aggiummai tottu mascios de ogni ratza e logu: sasdos, cicilianos, calabresos, ma b’aiat puru caschi femina  inghiriada dai sos fitzigheddos: funt muzeres de emigrados chi funt lassende s’Italia pro sempre. Luego los chirriant: sos mascios tottu a un’ala , sas feminas e i sos pitzinnos a s’atera. Antoni Micheli già fut accotzadu a sa fadiga e a su famine, ma cussu biaggiu in terza classe, chi non s’ammentaiat mancu cantu fut duradu, fossi pius de vinti dies, fut istadu un’ifferru: tottu ettados a pare, mandigaiant setzidos in terra sa suppa chi lis passaiant dogni die: intendiant solu su fiagu de sos mandigos bonos chi faghiant pro sos de sa prima classe. Drommiant in d’unu camerone in fundu de sa nave, che animales e in sas dies de tempesta, istaiant inserrados che sorighes in su sorigalzu.
A s’arrivu, istraccos e famidos, passant torra visita e, a Antoni Micheli cun su librette ruju, su ‘e sos trabagliadores chi non ischiant né leggere né iscriere, che lu pigant subra a unu trenu chi bi ponet duas dies a attraessare una costera manna cantu feriat s’oju.
Issu e i sos cumpagnos, nde falant tottu pistos, Faghent un’ateru trattu de mare, ancora in trenu e infines s’arrivu a Panama. Fut pioende che dai fustes chi pariat su dilluviu: unu l’aiat ippiegadu chi fut comintzada s’istagione de sas abbas e chi duraiat caschi ses meses. Los accollocant in d’unu capannone cavaccadu a eternite e in terra sos taulones. Funt pius de chimbanta, ipagnolos meda, bruttos e busdellosos,  prontos a si ogare sa risoza pro cale si siat machine, ma issu non si fut mai brigadu cun nisciunu. Su mandigu sempre una brodaglia in ue s’iffundiant su pane: de petta mancu su fiagu. Antoni Micheli cando eniat a aggiuare a nonnu in sos trabaglios de campagna, e nos naraiat su contu de su chi aiat passadu, mesu in sasdu e mesu in italianu poscheddinu, allasgaiat sos bratzos, longos a lanzos comente a narrere chi sa vida fut gai.
Su trabagliu in Panama, fut duru e difficustosu, in pius s’aggiunghiat su ludu e i s’abba pro non faeddare de sa “frebba gialla”, gai la giamaiant, chi faghiat mostos a reu, ma sa paga fut a battoro  doppios de su chi leaiat in bidda, gasicchè resessiat a ponnere a paste caschi cosa pro mandare a domo: sas esigentzias suas già funt pagas.
Su babbu li mandat una littera in ue bi naraiat chi fut tempus de pensare a si faghere una familia e gasighì l’aiant chiscadu muzere in bidda sua: fut una femina de bona familia, aiat casc’annu in pius de a issu, fut battia dai ses annos, ma fut comente ch’esserat istada “segnorina” e s’immentigat de bi ponnere su numene, ma Antoni Micheli abituadu a ponnere mente, aiat ripostu “Sissegnore padre mio, come vuole ella.”
Intantu iscoppiat sa Prima Gherra Mundiale e, comente ‘e tantos emigrados nde lu richiamant in Italia, cun sa prommissa de dare una pintzione a vida a sas battias o a sas mamas de sos chi moriant gherrende.
Nde torrat cun caschi ripammiu e luego lu faghent affidare cun Maria Rosa, chi Antoni Micheli non connoschiat mancu a fentomu. Fut una feminedda minuda, lanza, allizada, cun su pizu de sa cara cottu dai su sole e i sas manos zurumbosas, ma ai custas cosas non si bi casculaiat, nachi fut bona pobidda e bastaiat gai.
Sa gherra fut durende pius de sos pagos meses ch’aiant nadu. Ed est gai chi unu giovanu de sentidos bonos, chi non li piaghiat mancu a bochire una frommigula, chentza maliscia puru s’aiat bidu tantas iperientzias, chi fut istadu tzappadore poi maliani in s’ater’ala de su mundu, si che fut apidu in gherra.
Nde fut torradu sanu comente fut pastidu, chentza peruna ferida e fut torradu a sa vida de campagnolu, s’aiat compuradu un aineddu e li faeddaiat comente a unu cristianu.
Cun su passare de sos annos, li fut mosta sa muzere e una fitza, s’atera si fut cojuada e si che fut andada a continente, ma Antoni Micheli fut restadu serenu, ogni manzanu, fruscende e truvende s’aineddu, andaiat a sa zoronada.
Primmu nonnu poi babbu , lu cumandaiant sempre pro tribagliare sa inza, s’oliariu, pro semenare, tzappare, incunzare, a aggiuare a bocchre su poscu e gai….gasicchè a domo bi eniat meda, fintzas a nonnu aiat bizadu candu fut mostu. Sa cuntentesa sua fut , cando in caschi mamentu de pasu, lu preguntaimis e iscustaimis su contu de sa gherra. Bastaiat de li narrere: “Tiu Antoni Miche’  nezanos de cando…” “Nos ch’ant pigadu a i cust’astura in mesu a sos montes cavaccados de nie, cun d’unu frittu chi bi nd’aiat de tremere: nachi devimis bocchire custos austriàccos, sos iscuros e chie los aiat mai intesos fentomare! A mie non m’abbastait s’animu, non m’aiant fattu nudda, ma devimis ponnere mente a sos osdines de unu tenente, una conca de sonagiolu chi non cumprendiat nudda, una osta m’aiat punidu ch’aia pesdidu su berrette.
Istaimis in sas trinceas  notte e die, cun sos pes sempre a modde, mi. comente chi tue como fettas unu toffu innoghe , chi ti ch’intres pro ti remunire e chi ti chi ettent subra tres istegnaloes de abba dai su riu.
Ancor’oe, s’intendo appena de malighinzu, m’ammento de su pulighe e de su piogu chi non ti lassaiant trettu, sempre sutta su tiru de sa mitragliatrices cun sa ballas chi trinciaiant s’aera; e già podes narrere chi si nde podiat bogare appena su runcu, comente si nd’abizaiant, pioiat ballas de piumbu  che i su randine dai su chelu.
A denotte nos faghiant bessire a ipiare s’inimigu e a ritirare sos feridos,  capitaiat chi passaisti subra a calicunu, sos mostos los cavaccaimis  cun sa terra e cando torraimis a sa trincea, bi funt cuddos chi bumbitaiant.
Sa cosa pius mala però, Deu nde liberet a cristianu, fut s’assaltu cun sa bajonetta: unu masellu; non bastaiat, appoi bi funt sos chi passaint cun sa matza ferrada pro agabbare sos chi non funt mostos.
Pro su ranciu faghimis sa fila cun sa gavetta e unu caporale nos la pienaiat cun d’una trudda dai sos istegnales. Poi andaimis a nos setzere tottu affacca a pare cun sas palas arrumbadas a sos saccos de rena. Fut s’unicu mamentu de pasu, bugliaimis, riimis, nos cuffidaimis….
Su ranciu pro sos ch’istaimis in trincea fut unu pagu pius bundante.
Su manzanu, nos daint sas gallettas, farina-latte, cariga, castanza, mela e a biere solu abba.
A mesudie e a chenare, nos passaint su pane, sa pasta, sa petta in iscatula, lasdu, pancetta, sasdina e tunnu sutt’ozu, cioculatte e unu ticcu de inu. Deo mandigaia tottu, fintzamenta cussa brodaglia niedda in ue nadaiant duos basolos. Poi sos istudiados, nos leggiant sas litteras cando nos cunsignaiant sa posta, e nos faghiant sa riposta. Su chi las iscriiat a mie, fut unu campidanesu e deo li daia sas sigarettas pro lu rengraziare.
Una notte iscurosa chentza luna, appoi ch’aiat pioppidu totta die, passende subra su nie sostu a misciu a su ludu, ischigliende unu subra s’ateru, cando semus bessidos pro segare su filipinadu cun d’una ischimadorza ibbarrada, ca devimis preparare un aidu, pro un ’attaccu chi fut meledende su generale, deo, fui restadu unu pagu pius addaisegus de sos ateros, accorradu a duos ippuntones de rocca.
Accollu chi mi paret de intendere comente unu murrunzu, unu tunciu, un’ischimuzu, non s’ischiat si fut de cristianu o  de caschi animale. Torrat silentziu, paro s’origia, intendia solu sos passos de su gruppu chi si fut alluntanende. Passat un’iscutta: nudda.
Fatto pagos metros a dresta e intendo unu repiru foste; bostulo su tuju e allutzo unu setzidu in terra  chi che fut restadu incastradu in d’unu pestusu affacca a un’irrocadolzu, non resessiat a si ponnere de costazu pro ch’essire a s’ater’ala, non podiat nemmancu torrare insegus si no, chissà in ue che fut festu. M’accocio e …mi sero chi fut unu pitzinnu austriàccu, deo naro chi non aiat ancora vint’annos, manc’ava giughiat. Assustadu, cun sa oghe chi li essiat a calaizu, narat cosa e.. chie l’at cumpresu! Si los aizis intesos faeddende, pariant sempre lantende frastimos.
Ando pius affacca, issu, s’iscureddu, si parat teteru, timende ossiat chi l’aere mostu, ma deo, pensende “E si fut istadu frade meu?” resesso a  li liberare su bratzu, gai podet faghere fortza e puntende sos pes e deo ippinghendelu, ch’istuppat a s’ala issoro. Li ido solu sos ojos cuntentos e i sa manu saludendemi.