lunedì 30 dicembre 2013

Sas “intradas e i sas bessidas”

Sa devossione pro sas animas de su Pusgadoriu, est istada sempre manna in sas biddas nostras; l’amus imparada dai sas mamas e dai sas onnamannas.
Pro ogni bisonzu, primmu de andare a su duttore, nos ingramesciaimis a Deu, a Nostra Segnora, a sos Santos, ma pius de tottu a sas Animas.
Sas “Chentu Recchias” fut sa pregadoria de sa zente umile, fatzile fatzile, chi andaiat deretta a aggiuare un’anima a nd’essire dai pena e, in su matessi tempus, daiat consolu a chie pro issa pregaiat.
Non creo chi mamas e onnamannas, aerent cumpresu ene su significu giustu de ogni peraula chi, ostas medas istroppiaiant, ca si pregaiat in latinu, ma su chi contaiat fut s’intentzione, sos sentidos, su modu, sa devossione, sa fide in sa potentzia e i sa caridade de sas animas chi nos succurriant in su bisonzu.
In sa drottina imparaimis chi nois pregaimis pro issas e, issas, pro nois.
Su duos de austu, sa die de su “Pesdonu de Assisi” fut s’occasione chi ogni bona cristiana non pesdiat pro ottennere s’indulgentzia prenaria, a sas animas de su Pusgadoriu: las bisaimis comente las bidimis in sas immagineddas, inghiriadas de fogu, a pilos falados, cun sos bratzos asciados a chelu, ingramescende.
M’ammento chi su cuventu restaiat abestu dai manzanu fintz’a notte pro “sas intradas e i sas bessidas”, gai si naraiant.
E dai manzanu fintz’a notte, fut pienu de feminas: pitzinnas, mannas, betzas.
Intro ‘e cheja, piena a dogn’ora, ognuna pro contu sou, naraiat sa pregadoria, su Babbu Nostru, s’Ave Maria, su Groria Patri, pro s’anima chi cheriat liberare; poi essiat a fora, si frimmaiat addainanti ‘e su postale, girada a s’ala de su Campusantu, naraiat a s’iscugia sas Recchias e i su De Profundis, propriu e solu pro cuss’anima.Torraiat a intrare e pregaiat pro un’ater’anima chi aiat bisonzu de suffragiu, torraiat a bessire, sempre a cara a su Campusantu, ateras Recchias, ateru De Profundis.
Ognun’aiat sos mortos suos: parentes, amigos, bighinos, connoschentes.
Deo puru faghiat “sas intradas e i sas bessidas” a cantu podia acchippire, pro tottu sos chi m’ammentaia e i sos primos funt nonnu e mama Canduffu.
Cust’intra e bessi  continu, e tottu a sa muda, duraiat cantu fut manna sa die.
Un’ateru modu de liberare un’anima de Pusgadoriu, fut a samunare  sa “uda”:  feminas medas faghiant custa prommissa pro dare sulovu a calchi parente mortu dai pagu  pro li  miminare  sa pena meressida, pro sos peccados chi aiat fattu in vida.
Sa “uda” funt tottu sos pannos chi, una pantolza, imbruttaiat cando s’illieraiat.
Tando, de criaduras nde naschiant si podet narrere dogni die, e tottu in domo e pro  su pastu s’impreaiant pannos medas. Chie cheriat faghere gosare a un’anima cust’ aggiudu,  pro l’incutziare su tempus de sa pena ch’aiat de iscontare, cando s’illieraiat calicuna chi connoschiat, li pediat sa “uda” pro bi la samunare.
Sas feminas chi aggiuaiant sa pantolza, li poniant totta s’ipoglia, un’ala.
Issa si leaiat sos pannos bruttos e bi nde los torraiat nettos e asciuttos. Andaiat a su riu a sa muda (custu fut s’impositu chi deviat fagher su trabagliu preghende e chentza tunciare mancu una peraula cun anima vivente) e si, in su riu, b’aiat ateras feminas chi ischiant de sa prommissa, non la faeddaiant.
Su duos de Santandria, sa die de sos Mortos, fut totta pro issos. Dai sas dies innanti,  chie aiat sa losa, la puliat, bi poniat sos lumicinos, sos fiores chi creschiant in sos ostos, pagos: calchi rosa si podiat bidere in sas losas de sos pius riccos  umpare a  sos restrattos de sos chi aiant lassadu custu mundu.
Sos chi non aiant sa losa, attacciaiant bene su tumulu, sa terra nuda in gir’in giru addainanti ‘e sa rughe de linna cun su lumene  e i sos annos, iscrittos in tinta niedda de su parente chi bi fut interradu sutta; subra sa terra poniant ses  lumicinos  in fromma de rughe e calchi fiore de campagna ligadu in sa rughe.
Tottu s’istiu e fintz’a Santuaini, che arigaiat  chentza pioere mancu un’uttiu ‘e abba, ma, pariat fattu apposta, sa die de Sos Mortos,  sas aeras s’isconzaiant  e pioiat che dai fustes:  sas carrelas affacca a su Càmminu pariant trainos, cun su ludu a cambutzos. Ma tottu andaimis su matessi a su Campusantu a manzanu e a sero: sas feminas, aggiummai tottu estidas de nieddu, ca su luttu pro unu parente custrintu, duraiat annos (un’attia, pro narrere, non si nde lu ogaiat pius), poi de aere pregadu ognuna pro sos suos, cun su rosariu in manu, attraessaiant tottu su campusantu, nende Recchias a reu pro tottu sas animas.
S’idiant puru omines meda, ripettosos cun sa cicìa in manu e poi, sos pitzinnos: pariant chi si ettaiant boghe, ca, b’accudiant da ogni chirriu de idda. Primmu, cumpostos, calchi pregadoria la faghiant, comente lis imparaiant sas mamas, poi, già s’ischit chi si leant tottu a giogu, e tando curriant, si pessighiant, brigaiant,  istaiant pighende e falende dai s’istatua ‘e mammaru de “Tiu Ragas”; ancora b’est addainanti de sa losa, s’istatua de tiu Zuseppe Melone setzidu, bestidu a s’antiga.
Mancari cun timoria, tottu s’accheraiant a sa gianna de s’ossiga chi fut sempr’abesta. S’ossiga fut che un’appusentu mannu, ma assumancu tres metres pius affunguttu ‘e su pianu ‘e terra, in ue su becchinu ch’ettaiat sos ossos chi funt restados, de sos chi che funt interrados dai ora: s’idet chi faghiat a furriadura ca funt ammuntonados affacca a s’abestura e, sos pius  arriscadittos giompiant a toccare calch’ossu. Podisti idere ancas, pes, bratzos, ischeletros intreos, tottu a miscia a pare, sas concas invece che lodduraiant a fundu.
Poi ustadu, dai chitto, su rettore cun su giaganu, attoppaiat a su Campusantu, derettu a sa rughe, faghiat sa pregadoria inghiriadu da unu fiottu de feminas prontas a lu tirare a un’ala e a s’atera; fintz’a sas coeddas l’agganzaiant pro chi esserat andadu a sa losa o a su tumulu de sos parentes. Tando bi fut s’usantzia de fagher narrere sos “reponsos” a sos mortos, addainanti’e sa tumba. Si pagaiat unu tantu pro ogn’anima e gasighì  chie lu giamaiat a dresta, chie lu tiraiat a manca.”Benzat a innoghe” “Como toccat a mie” “Bi l’aia nadu primmu deo” “Nezat unu  reponsu pro s’anima ‘e Ainza, como pro Antoni, non si c’andet, nezande unu pro babbu” “Frimmessi in custa losa” “Ma toccait primmu a mie” “Ma a i custa li enit de passazu”…….
Fut una tzantara ca, tottu sas chi aiant sa possibilidade, non podiant negare su “reponsu” a sas animas de sos mortos issoro e pesaiant unu busdellu chi mancu sas  corroncias gai
Su rettore, cantu fut mannu su sero, in mesu a sa cunfusione, andaiat da una losa a s’atera, si frimmait addainanti: Libera me domine de morte aeterna in die illa tremenda quando coeli movendi sunt….,  bettaiat unu odale de Abbasanta: su giaganu incasciaiat su inari e truvende.
Pro sos funerales e pro sa Missa de su mese, si, sos parentes daiant un’offesta comente si toccat, sos padres de cunventu, addainanti ‘e su postale chi restaiat impamparriadu, ammanitzaiant su catafalcu: fut un’intauladura de linna  a duos pianos, de s’astaria de unu metr’e mesu, cavaccada fintz’a terra, da unu mantu mannu de vellutu nieddu oritzadu cun d’unu gallone indeoradu,  cun d’una cant’e rughe ricamada cun filu de seda grogu e filos de oro e a s’ala ‘e nanti una conca de mostu subra a duos ossos incrociados e infines,  battor candeleris cun sas candelas atzesas  e, solu, a lu idere, ti poniat in affrissione.
Subra si poniat su baule  de modu chi, sos  pes de su mostu esserant resustados a ojos a carrela, invece pro sa missa de su mese subra su catafalcu bi poniant  su restrattu incorniciadu.
Cun sos paramentos violittos, sos pius de lussu, su padre (cando non funt tres) naraiat sa Missa, poi , in prutzessione, primmu su cherichetto cun sa rughe, poi issu e fattu frà Lorenzo, cun su turibulu da ue essiat su fumu de s’incensu, falaiat fintz’a su catafalcu. Naraiat sas orassiones in latinu a boghe asta,  zantzighende su turibulu  a cantu podiat pro faghere essire fumu meda, incensaiat in gir’in giru e, in fines cantaiat:  Dies irae , dies illa solvet saeclum in favilla teste David cum Sybilla….chi faghiat pigare unu prammu de tudda.
Sos poveros, si deviant accuntentare de sa Missa “bascia”. Fintzas in sa ressigna faghiant sa differentzia: si fut zente nodida e ricca, su lamentu tristu de sa campana duraiat mancari mes’ora, si invece su mortu no aiat possidentzia, pagos toccos ippiccios bastaiant.
Ognunu, est beru, pregaiat pro sos mortos suos, ma tottu pregaimis pro sas animas immentigadas ca non aiant pius a nisciunu  chi lis aeret  potidu narrere una Recchia.
Sas pius devotas, si leaiant su seguru  e daiant s’offerta pro s’assentare a “Le Sante Messe Perpetue”
A sa devossione pro sas animas funt ligadas usantzias chi si sunt perdidas.
In sa notte tra s’unu e i su duos de Santandria, s’ammanitzaiat sa “Chena ‘e sos Mortos”.
In sas pius domos sas pobiddas, primmu ‘e si che coscare, apparitzaiant: isterriant sa tiatza bona in sa banca, poniant sos piattos, sos frebeuccos, sas tatzas, su tatzone ‘e s’abba, s’ampulla de su inu, ma non cosa a punta. Coghiant sos maccarrrones e bene cundidos los lassaiant in mesu ‘e banca. Poniant su casu, pane, cariga e puru sos pabassinos, ca, naraiant chi in cussa notte, sos mortos torraiant e deviant agattare su netzessariu pro si consolare. S’incras  su mandigu fut chentza tzirigadu e i sos parentes bios, s’agattaiant cun s’ustu prontu.
Sa die ‘e sos  Mortos, sos pitzinnos, andaimis peri sas domos a pedire a…”sos Mortos”
Aimis, aggiummai tottu, una buscitta chi serviat a bei ponnere su chi nos daiant e chie no, ligaiat sos battor chirrios de unu muncaloru. Cun sas pitzinnas de affacca, unu fiottu mannu,  deo e sorre mia, tzoccaimis in sas domos de su ighinadu, nende “A sos Mortos, diannos a sos Mortos”. Tando sa padrona ‘e domo, nos faghiat intrare e nos daiat calchi pabassinu, nughe, cariga, prunasda, castanza, melaghidonza, melagrenada, calchi soddu e, tottu a misciu a pare pienaimis  sa buscitta.
Ognuna nos dait su chi podiat, solu calicuna, de mala rebusa, nos che giagaraiat.
Coment’iscurigaiat nos che retiraimis tottu a domos nostras.

 


2 commenti:

  1. Non lo so se queste usanze c'erano pure da noi, non mi sembra di aver mai sentito di queste cose. Però "su petti cocone" che corrisponde al vostro "diannos a sos mortos" si usa ancora oggi. Ricordo che da piccolo bussando alla porta di ogni casa la gente ci infilava nelle nostre buste un po' di tutto: noci, pabassinos, castagne, melecotogne (tante), melagrane e persino qualche spicciolo. Oggi sembra che i bambini accettino solo i soldi, e non ti immagini con che faccia tosta li pretendano.
    Ciao, ti auguro anche se in ritardo un buon Natale e felice anno nuovo.

    RispondiElimina
    Risposte
    1. Grazie, Lupo Cattivo, degli auguri che contraccambio e delle interessanti informazioni.

      Elimina