lunedì 27 maggio 2013

Su porcu

A lampadas o a su massimu a sos primos de triulas, Filippa comporaiat su porcu (calchi osta duos).
In  sa coste de mama ‘Elogu, su endidore mustraiat sos porcos e i sos pitzinnos de carrela fumis sempre addainanti; fut un’ispassu divesciu, una novidade.
Tra su endidore e i sos comporadores comintzaiant sas trattativas, chentza presse e podiant durare totta die. A paste chi sa zente tando aiat aju meda, siat chie endiadat e siat chie comporaiat, faghiat sos interesses propios: su  primu cheriat balanzare su pius possibile  e i su segundu, ispendere pius pagu chi podiat.
Un annu chi aimis comporadu unu porcu biancu, Filippa aiat tiradu in su pregiu fintz’a cando fut resessida a lu pagare comente cheriat issa. a sero attasdu, daghi su endidore, pro iffinimentu, bi l’aiat bendidu.
In s’ostu ‘e giosso, bei fut sa domo de su porcu (sa cherina): una domitta cun sa cobestura de cimentu (e fut propriu pro custu motivu chi in su tempus de sa gherra, cando sonaiat s’allarme, nonnu nde faghiat bessire su porcu e ch’intraimis tottu nois. Assustados comente fumis non nos preoccupaimis de tzertu de su fiagu: antzis mancu l’intendimis). 
Sa gianna de linna forte, serraiat s’abertura pro tres cuartos solu, pro bi lassare intrare sa lughe e i s’aria; pro la tennere frisciada bei fut unu passante de ferru russu chi ch’intraiat in d’unu ganzu in su muru.
De s’allevamentu de su porcu, comente de sas puddas, si nd’occupaiat Filippa.
Li daiat a mandigare duas bostas sa die: misciaiat tottus sos avanzos de coghina cun su fufere e i s’abba; poniat cust’impastu in d’unu laccheddu de pedra e i s’abba in d’un ateru. A fine li ‘ettaiat sa buccia de su melone e de sa sindria chi pro sos porcos devent’essere una liccasdadoria, dadu chi mandigaiat bramidu.
Deo e Maria e, manu manu chi creschiant, Andreuccio e Tetta, sas primas dies , abbaidaimis su porcu, dai punta de s’iscala, poi leaimis cunfidentzia e puru lu carignaimis.
Intantu chi su porcu mandigaiat, Filippa samunaiat sa cherina cun s’abba  e un iscobulu fattu, cun sa pramma, dai nonnu.
Daghi su porcu finiat de mandigare e de iere, bi gheriat s’aggiudu ‘e Deu pro che lu faghere torrare a intro: curriat in tottu s’ortu (assumancu fintz’a cando fut lanzu) e Filippa lu pessighiat a fuste.
Daghi a Nadale, o sos primos de ennalzu, eniat s’ora de lu occhire, nos dispiaghiat ca nos affiscionaimis  comente a unu cane o a un’attu.
Sas dies primmu nonnu chiscaiat su occhidore, ma sos accosdos los leaiat Filippa chi dezidiat sa die, s’ora e cuntrattaiat sa paga.
Lu faghiant occhire sempre su manzanu chitto meda, a s’avreschida, pro ghi nois minores nos non nd’esseremus abizados: babbu eniat a nos giamare  candu su porcu fut già mortu e i su sambene in sos lebreris fut cundidu e non faghiat pius impressione.
Cando fui pius mannita, un annu però, mi nde so ischidada a sos borulos malos chi pariant de unu cristianu in d’un’agonia chi non finiat mai e, daghi babbu est pigadu a nos nd’ischidare, m’at’appidu pianghende.
Daghi su porcu fut mortu, lu deviant usciare. Su fogu, atzesu dai chitto cun sas fascias de linna de olia, fut prontu e i sos omines leaiant sos rattos cun sa fozas allutas, li passaiant sa fiacca fintz’a cando sa tudda fut totta brujada e i su fiagu de s’usciadura si ch’intendiat in sos appusentos. Tando lu samunaiant: unu ettaiat s’abba uddende, cun d’unu istegnale e i su occhidore lu ratzigaiat cun d’un usteddone.
Cando lu giraiant a matt’in astu, pariat uffiadu e i sas ancas teteras che roccu e s’idiat s’istampa in mesu a su tuju, fatta dai su punzone chi che fut’intradu in su coro: s’abilidade de su occhidore fut propriu cussa, de trapassare su coro a su primu coppu e de nde faghere falare pianu pianu, in su lebreri, tottu su sambene chentza nde perdere manc’un uttiu.
Su occhidore ischiat chi a nois  pitzinnos piaghiat  s’origia, tando si ogaiat sa resolza e nde segaiat sas puntas chi funt sa parte pius  tenera. Babbu nos las dividiat e las mandigaimis cun aiz’aizu de salippa. Est custu unu de sos sabores de pitzinnia chi no apo ismentigadu; sas peraulas s’immentigant, ma sos sabores e i sos fiagos no.
Intantu nonnu ogaiat a biere a sos omines. chi si leaiant unu mamentu de pasu . Cun su occhidore e cun babbu non bei mancaiat mai tiu Antoni Micheli chi fut s’omine de fadiga ‘e domo, e un ater’omine a sa zoronada.
Filippa e mama sighiant a morigare su sambene, pro non s’aceprare, a ritirare caschi cosa e a pienare su brajeri de fogu.
In s’iscala de linna sos omines sistemaiant su porcu, ligaiant forte sas anca de segus a sas traessas e, fatende fotza tott’umpare che lu pigaiant a s’ostu ‘e subra, appoggiaiant s’iscala ficchida, cun su porcu a  conca a terra, sutta sa tettoia affacc’a su giannile de coghina.
Su occhidore, tando, affilaiat s’usteddone e cun d’unu tagliu nettu, isperraiat sa matta de su porcu in mes’in mesu. Dai sas istentinas casdas casdas bessiat su fumu.
Affacca bi funt già prontos, sos lebbreris pro bei ponnere sas istentinas chi su occhidore affrancaiat cun sas manos ippastas e ch’intraiat sos bratzos fintzas a sos cuidos in sa matta de su poscu; luego Filippa las cavacaiat de aghedu. Su fidigu, s’ippiene, sa entre, sa fressura, si poniant a banda in d’un’ateru lebbreri.
Babbu non pesdiat mai cust’occasione, pro nos faghere ossevare ene tottu e  ispiegare comente funzionaiat ogni organu.
A i custu puntu, nos  pasaimis pro immuzare: nonnu poniat sa fittas de su fidigu subra sa greglia pro las arrustire; una giradedda, bi ettaiat sa salippa e las poniat in banca. Filippa ogaiat su pane biancu e i su pane triguindia, su casu e i s’olia cuffettada.
Mandighende, si faeddaiat de su porcu: chi pariat chi aiat cumpresu chi lu deviant bocchire diffatis aiat comintzadu a borulare chentza nde cherrere bessire dai sa cherina, poi aiat comintzadu a currere in tottu s’ostu chischende iscampu e si fut fintzament’imbruttadu; in battoro non resessiant a lu tennere e i sa trempa ch’aiant leadu pessighendelu, lighendelu e mantenzendelu; comente l’aiant mortu, si fut rassu, si sa petta pariat  bona, si su lasdu fut russu, istimaiant cantu podiat  pesare.
Su occhidore poi si ch’andaiat, raccumandende de lassare gai su porcu,pro isguttare e asciuttare ‘ene, chi torraiat s’incras a l’ippinare.
Sighiat su trabagliu de sas feminas.
Sa prima cosa chi faghiat Filippa fut a samunare ene sa buscicca, poi bi sulaiat intro uffiendela che unu palloncinu e la pienaiat de ozu poschinu: in d’una ischiscionera poniat su grassu a isolvere e che lu ettaiat intro; daghi s’iffrittaiat, diventaiat a una crema,  biancu che nie e s’impreaiat fintzas a faghere sos dusches. Restaiant sas besdas chi mandigaimis cun su pane triguindia.
Mama samunaiat cun attenscione sas istentinas: fut unu trabagliu longu ca cheriant pulidas bene e poi las torraiat a ponnere in  su lebreri sempre cavaccadas de aghedu, prontas a las impreare.
Adaboi faghiant sos sambenes. Si leaiat s’istentina russa e si segaiat in cantos de duos prammos, a un’ala la ligaimis cun s’ipau e dai s’atera si pienaiat cun su sambene cundidu cun tuccaru e pabassa e si ligaiat. A mesudie funt prontos .A s’ora de ustare, nonnu nd’arrustiat calicunu e lu segaiat a fittas.
Si s’origia fut bona, sos sambenes funt bonos aterettantu. M’ammento ancora cun disizu custos sabores. M’est capitadu e nde mandigare ancora, ma cussos funt un’atera cosa.
Doboi ustadu, unu pagu de reposu, setzidos in giru a su brajeri cun sos peses subra a  sa goppe, faghiat bene a tottu, mancari nois pitzinnos fumis chentza pasu e ogni tantu essimis a s’ortu a bidere su porcu appiccadu.
Primmu de s’iscurigada, ancora trabagliu pro ognunu: si ritiraiat tottu su chi non serviat pius, pulimis sos istezos, sos busteddos  e i sas bancas.
Primmu de nos che coscare, sos omines che trazaiant s’iscala cun su porcu a coghina timende ossiat chi, intr’e notte esseret  bennida casch’attu a si consolare.
Sa die appoi, sempre chitto, torraiat su occhidore a l’ippinare, e, ajuadu dai nonnu e dai babbu, dividiat su porcu in duos lados, aggiuendesi cun d’un’istrazone pro truncare sos ossos de s’ischina, poi  chirriaiat su lasdu dai sa petta.
Sos cantos de petta lo bettaiat subra sa banca e mama e nonna comintzaiant a nd’ippupare sos ossos.
Cun d’un usteddone bene affiladu, faghiat a fittas su lasdu: su pius russu che lu pigaimis luego a s’isostre e l’assentaimis in sas taulas chi babbu preparaiat dai sas die primmu. Deo e Maria lu cavaccaimis de sale russu.
Su lasdu de sa matta, pius  fine lu ponimis a dibanda  e babbu, sas dies a poi, faghiat sas pancettas: lu segaiat a fittas lasgas pius de unu prammu e longas nessi tres. Bi poniat unu pizu de sale fine, sos piberes, s’azu e i su piberone ruju, las  ammorottulaiat bene istrintas e las ligaiat cun s’ipau fine. Las appiccaiat a una trae in s’isostre : daboi de baranta dies sas pancettas, funt prontas.
Babbu l’affittaiat fine fine e serviat pro antipastu o puru pro merenda in mesu a su pane poddine.
Sos ossos, ippupados e salidos, che los pigaimis sempre a sos isostres e dai cue leaimis pro faghere sa caulada cun sa fae o cun su asolu tundu, in sas dies frittas de ierru.
Fut impositu chi daghi si occhiat su porcu, si nde faghiat  parte a sos parentes, a sos de affacca e a sos amigos. E gasighì giughimis sos piattos ( si naraiat gai ca in d’unu piattu si poniant sas fittas de petta, de fidigu, de lasdu, de costellas, de coro e i su sambene).
Filippa rispettaiat sas usantzias, ma, sigomente fut istrinta meda, poniat sa cosa a tzitzig’a tzitzigu chi non pariat zestu unu grangeu.
Mama, chi la connoschiat e li dipiaghiat de faghere brutta fregura, aiat già remunidu a sa cua in  su salotto, cantos de petta, fidigu, pimone, lasdu, e costellas. A giughere sos piattos, Filippa mandaiat sempre a mie ca fui sa più manna, e mi raccumandaiat de narrere:
 “Mi nonna a atzettare sa bona volentade”
e ancora
“Si ti cherent dare s’istrina, no nde lees, ma si insistint, leala.” 
Intantu mama curriat a su salotto (pro ch’ essire bi devia passare addainanti) accucuraiat su piattu cun ateros bicculos de cosa e poi faghiat finta de m’accumpagnare a su portale.
Funt dies de grande trabagliu e pasaimis solu pro ustare. Bi gheriant duas o tres  dies pro faghere sa sastitza e i su salamu. Mama segaiat sas istentinas de sa longaria de sos giobos, las giraimis da intr’a fora e, a un’ala la ligaimis cun s’ipau fine. Nonnu segaiat sos cantos de petta pius adattos in bicculos pius  minores. Nois (puru deo e Maria), setzidas in giru a sa banca, los leaimis a unu a unu, los segaimis a bicculeddos ancora pius minores e los pistaimis cun sa lama de s’usteddu (faghimis tottu a manu, solu calch’annu apoi sunt bessidas sas macchinas de masghinare sa petta e de imbuttire). Daghi su lebbreri fut pienu, mama cundiat sa petta cun su sale fine, s’azu a ipijos segados in duos pro l’insaborire, su inu, sos piberes, sa nughe muscada e ateras ipetzias.
In d’una padizonedda nde coghiat unu pagu e tottu l’assazaimis: ognunu naraiat sa sua:
“S’intendet pagu su pibere, deo bi dia ponnere un ateru ticcu de inu, non bi cheret piùs pibere, s’intendet troppu su piberone……..”
Daghi tottu fumis de accosdu chi fut saborida, ponimis manu a su trabagliu de s’imbuttidura: nos  setzimis in giru a su lebbreri chi ponimis subra a una cadrea, leaimis unu giobu de istentina ligada a un’ala, in s’atera ch’intraimis un imbudigheddu lasgu e mutzu fatt’a posta dai Coccoleddu e ch’imbuttimis sa petta ippinghendechela cun su poddighe mannu. In d’unu piattu ponimis duas agos de trematta chi seviant a punghere sa sastitza in ue bi restaiat aria pro nde la faghere bessire ca si no, si pudiat sa petta.
Addainanti de su furru sempre atzesu, nonnu poniat duas cadreas chi reziant unu fuste, in ue ch’infilaimis sos giobos, pro los affumare.
Fut unu trabagliu longu e de pascescia  e deviant passare una deghina de dies pro chi sa sastitza esseret bene affumada. Appiccaimis sos giobos in sos giaos de sas traes de sa cobertura e da in cue leaimis pro tottu s’ierru, fintz’ a la finire.
Sastitza gai saborida, non nd’apo pius mandigadu.

4 commenti:

  1. E' vero, hai ragione, l'urlo straziante del maiale è davvero orribile a sentirsi. Una cosa impressionante da gelarti il sangue nelle vene. Purtroppo pure i sapori cambiano col passare degli anni; sento spesso dire ai vecchi che la carne non è più saporita come un tempo, colpa sicuramente dei mangimi o chissà cos'altro. Anch'io ho assistito e partecipato parecchie volte a questi avvenimenti che sapevano tanto di rituale, oggi è tutta un'altra cosa. Brava, ottima testimonianza dei tempi che furono.

    RispondiElimina
    Risposte
    1. Grazie, Lupo Cattivo, sei sempre puntuale nei tuoi commenti che apprezzo stimo tanto.In queste testimonianze di un tempo, ritroviamo la vita che non è più possibile nel presente. Ciao, grazie ancora.

      Elimina
  2. Mi l'ammento sa carrela 'e cunventu chi no fit galu asfaltada e cun muntones de trigu 'e India a soliare e nois pitzinnos giogaimis cun sos moliones currende che caprittos :-)

    RispondiElimina
    Risposte
    1. Grazie, Mario, del tuo pregevole contributo. A presto. Saluti.

      Elimina